✔ Ummon Offical - ✔

Тавхиднинг шартини билмаган ва амал қилмаган мусулмон эмас!

Тоғутга кофир бўлиш, ширк ва куфрни тарк этиш, тавҳиднинг шартларидандир.Тоғутга кофир бўлишлик, ширк ва куфрларни тарк этишлик — шаҳодат калимасининг шартларидандир.
بسم الله الرحمن الرحيم
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Кимки лаа илааҳа иллаллоҳ деса ва Аллоҳдан бошқа ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, унинг моли ва қони ҳаром, ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир».
(Имом Муслим ривояти 23, 1-жуз 53-бет)
Шайхул ислом, имом Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Бу ҳадис лаа илааҳа иллаллоҳнинг маъносини энг буюк тафсирларидан биридир. Мазкур ҳадисда росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам жон ва молни ҳаром бўлиши учун шаҳодатни қуруқ талаффуз қилишни етарли қилмадилар ва ҳаттоки ушбу калиманинг маъносини билиб туриб талаффуз қилишни ҳам етарли қилмадилар ва ушбу шаҳодатга иқрор бўлишликни ўзини ҳам етарли қилмадилар, ҳамда инсон Аллоҳдан ўзгага ибодат қилмасада, лекин жони ва моли қачонки у Аллоҳдан бошқасига ибодат қилинадиган барча нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, ана ушандагина ҳаром бўлади. Агар бунда шубҳа ва иккиланиш бўлса, жони ва моли ҳаром эмасдир». (Китабут Тавҳид, 26)
Ушбу тушунтириш нақадар аниқ ва очиқдир ва бу ҳар қандай мухолиф тараф учун озгина бўлса ҳам эътироз билдира олмайдиган даражадаги ёрқин далилдир.
Китабут Тавҳид шарҳи Фатҳул-мажийд китобининг муаллифи, Абдурроҳман ибн Ҳасан ушбу ҳадис шарҳида шундай дейди: «Билгинки, бу ҳадисда пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам жон ва молни ҳаром бўлишини икки нарсада қилдилар: 1. Лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини юқоридаги ҳадисларда келтирилгандек, илм билан (барча маъносини билишлик) ва яқийнан ишониб, динни Аллоҳ учун холис қилган ҳолда талаффуз қилишлик. Ушбу шартлар аввалги ҳадисларда зикр қилинган. 2. Аллоҳдан ўзгага ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлишлик. Мазкур ҳадисда росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам мол ва жонни омонда бўлиши учун фақатгина шаҳодатнинг шунчаки талаффуз қилишликни етарли эмас. Жон ва молни омонда бўлишлиги учун инсон ушбу шаҳодат калимасини ўзининг хаётига татбиқ қилиб, унинг шартларини амалга ошириши вожибдир. Ушбу ҳадисда қуйидаги оятнинг маъноси билдирилган: «Кимки тоғутга кофир бўлса ва Аллоҳга иймон келтирса, батаҳқиқ, узулмайдиган мустаҳкам арқонни ушлабди».
(Бақара: 256)
(Фатҳул-мажийд шарх Китабут Тавҳид, 111)Сўнгра муаллиф Муҳаммад ибн Абдулваҳҳобнинг Китабут Тавҳид китобидан сўзларни нақл қилиб келтиради: «Мана шу, шаҳодат саҳиҳ бўлиши учун бўлган зарурий шартдир. Аллоҳ таъоло амр қилмоқдаки: «Ва улар билан то фитна бўлмагунча (ширк ва куфр қолмагунча) ва диннинг ҳаммаси Аллоҳга (холис) бўлгунча, жанг қилинг. Агар тўхтасалар, бас, Аллоҳ, албатта, нима қилаётганларини кўриб тургувчи Зотдир». (Анфол: 39) «Бас, ҳаром ойлар чиққанда, мушрикларни қаерда топсангиз, ўлдиринглар, тутинглар, қамал қилинглар ва уларни ҳар жойда пойланглар. Агар улар тавба қилсалар, намозни тўкис адо этсалар ва закотни берсалар, йўлларига қўйиб юборинглар. Албатта, Аллоҳ мағфиратли ва раҳмли зотдир».
(Тавба: 5)
Бу ерда Аллоҳ таъоло бизга улар билан токи улар ширкларини тарк этиб, барча амалларини (ибодатларини) фақатгина Аллоҳга йўналтириб, намозни қоим қилиб, закотни адо этмагунларича жанг қилишга буйирди. Имом Муслим Абу Хурайра розиаллоҳу анҳудан ривоят қилган хадисда, росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга одамлар билан токи улар лаа илааҳа иллаллоҳ деб шаҳодат бериб ва менга ва мен олиб келган нарсага иймон келтирманунларига қадар жанг қилишга буйрилди. Ким буни қилса, у мендан жони ва молини омонда сақлабди, ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир». Саҳиҳайнда келган (Имом Буҳорий ва имом Муслимнинг саҳиҳлари) Абдуллоҳ ибн Умар розиаллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда росулуллоҳ соллаҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Менга инсонлар билан токи лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бермагунларига қадар жанг қилиш буйрилди…» Ушбу икки ҳадис, юқорида келтирилган оятларнинг тафсирларидан саналади.
Шак-шубҳа йўқки, кимки шаҳодат калимасининг маъносини билмаса ёки унинг шартлари ва у тақазо қилганларига амал қилмаса, агарчи шаҳодатни тили билан талаффуз қилса ҳам, у билан жанг қилиш зарурлиги борасида, уламоларнинг орасида ихтилоф мавжуд эмасдир» (Фатҳул Мажийд, 111)
Имом Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтиларки: «Кимки лаа илааҳа иллаллоҳ деса ва Аллоҳдан бошқа ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, унинг моли ва қони ҳаром, ҳисоби эса Аллоҳ Азза ва Жаллага ҳаволадир». Ушбу ҳадис шуни баён қиладики, лаа илааҳа иллаллоҳ калимасининг лафз ва маъноси бордир. Лекин, инсонлар бу борада уч гуруҳга бўлинишган. Биринчи гуруҳ: Ушбу калиманинг маъносини биладилар, унга мувофиқ амал қиладилар, унинг ҳақларини адо қиладилар ва унинг бузувчи барча нарсалардан четланган ҳолда нутқ қиладиганлар.
Иккинчи гуруҳ: Зоҳирларида ушбу калимани нутқ қиладиган, ўзларини зоҳирий сўзлар билан зийнатлайдиган, ботинларида эса ширк ва куфрни яширадиганлар.
Учинчи гуруҳ: Ушбу калимани маъносини билмайдиган, уни бузиб ташлайдиган (ширк ва куфр) амаллар қила туриб мазкур калимани нутқ қиладиганлар. «Улар: бу дунё ҳаётидаёқ сайъи-ҳаракатлари ботил бўлган, ўзлари эса, (жоҳилликлари сабабли) яхши амал қиляпман, деб уйлайдиганлар кишилардир» (Каҳф: 104)
Аммо биринчи гуруҳга келсак, улар нажот топган, ҳақиқий мўминдирлар. Иккинчи гуруҳга келсак, улар мунофиқдирлар. Учунчи гуруҳга келсак, улар мушрикдирлар»
(Дурорус Саннийя, 2/112)
Имом Нававий айтади: «Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган ҳадисда, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга токи халқлар лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бериб, намозни барпо қилиб ва закотни адо қилмагунларича уларга қарши жанг қилиш буйрилди ва агар улар буни қилишса, уларнинг моллари ва жонлари мендан омондадир, магар исломнинг ҳаққи бундан мустасно, ҳисоблари эса Аллоҳга ҳаволадир».
Абу Сулаймон Ал Хаттобий ушбу оят борасида қуйидагиларни айтади: «Аниқки, бу хадисда оддий мушриклар қасд қилинмоқда, аҳли китоб мушриклари эмас. Чунки, аҳли китоб агарчи «лаа илааҳа иллаллоҳ»ни айтишса ҳам улар билан жанг қилишлик барибир давом этаверади. «Ҳисобларии эса Аллоҳга ҳаволадир» бу шуни билдирадики, уларнинг маҳфий қилган гуноҳларига жазо, Аллоҳга ҳаволадир. Аммо бизга зохир бўлган, улар ошкора қилган гуноҳларига келсак, у ҳолда мусулмонлар ушбу гуноҳларига бу дунёда ҳам жазо берадилар. Хадис бизга шуни тушинтиряптики, агарда (мусулмон) киши ўзининг куфрини яширса ва бизга ўзини (тоғутга ва унинг аҳлига кофир бўлган) мусулмон қилиб кўрсатса, у ҳолда биз унинг зоҳирий кўринишига қараб ҳукм қиламиз, уни мусулмон санашга мажбур бўламиз. Аксар уламолар шу фикрдалар. Имом Молик айтади: «Агарда у одам шунчаки ўзини мусулмон қилиб кўрсатгани аниқлашса, у ҳолда унинг тавбасини қабул қилмай қатл қилиш керак бўлади (Чунки у ўзининг каззоб эканини исботлаб бўлди)». Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ҳам шу фикрдалар. Қози Иёз ушбу фикрни тасдиқ этиб, ушбу масъалага чуқурроқ кириб деди: «Шаҳодат калимасини талаффуз қилаётган одамнинг моли ва жони омонда бўлишлигининг сабаби шундаки, у иймонни (тавҳидни) изҳор қилди. Ушбу ҳадисда тавҳидни инкор қилган араб мушриклари ҳақида гап кетяпди, зеро мусулмонлар енг биринчи жанг қилган мушриклар ана шулар бўлгандир. Аммо аввалидан тавҳидга иқрор бўлганларга келсак, у ҳолда уларнинг шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, уларни мусулмон санашлигимиз учун етарли эмасдир. Чунки, улар кофир бўлган пайтларида ҳам бу калимани талаффуз қилишарди. Бошқа ҳадисларда, уларни мусулмон санашлик учун, уни амалга ошириш шарт бўлган бошқа шартлар ҳам мавжуддир». Имом Нававий давом этиб дейди: «Масалан шу шартлардан биттаси, росулуллоҳ соллаллоҳу олиб келган нарсани барчасига иймон келтириш. Зеро, ҳадисда айтилмоқдаки: «Менга одамлар билан токи улар лаа илааҳа иллаллоҳ дея шаҳодат бериб ва менга ва мен олиб келган барча нарсага (Қуръон ва Суннатга) иймон келтирмагунларича жанг қилишга буйрилди».
(Шарх Нававий, 1-жуз 206-бет)
Имом Абу Ҳанифанинг шогирди, имом Муҳаммад ибн Хасан Шайбоний айтади: «Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган ҳадисда, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга токи инсонлар лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бериб, намозни барпо қилиб ва закотни адо қилмагунларича уларга қарши жанг қилишга буйрилдим ва агар улар буни қилишса, уларнинг моллари ва жонлари мендан омондадир, магар исломнинг ҳаққи бундан мустасно, бошқа амалларининг ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир». Ушбу сўзларни росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган пайтларида, у зот тавҳидни қабул қилмайдиган мушриклар билан жанг қилардилар. Агар улардан бирортаси лаа илааҳа иллаллоҳни талаффуз қилса, улар билан жанг қилаётган Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам (ушбу шаҳодат калимасини талаффуз қилишликдан) нимани қасд қилган бўлсалар (яъни маъносини билишни) ана ўша маънода талаффуз қиларди. Шунинг учун ҳам, улар мазкур калима билан ўзларининг аввалги динларини тарк этиб, исломга кирдилар деб ҳисобланарди. Зеро, биз уларнинг ботиний ҳолатларини билмаймиз, шунинг учун ҳам уларнинг зоҳирий ҳолатларига қараб, унга чекланишга мажбурмиз. Агарда шундан сўнг, улар мазкур шаҳодат калимасига зид нарсани айтганлари билинса, албатта ушбу калимага ҳиёнат қилибди дея ҳисобланарди. Мушриклар Аллоҳ таъолони тан олишарди, аммо тавҳидни (Уни ибодатда яккалашни) инкор қилишарди. Қуръон буни мана шундай баён қилади: «Агар сен улардан ўзларини ким яратганини сўрасанг, албатта, Аллоҳ, дерлар. Бас, қаёққа бурилиб кетмоқдалар?!».(Зуҳруф: 87) «
Уларга қачонки «Лаа илааҳа иллаллоҳ», дейилса, мутакаббирлик қилар эдилар. (Соффат: 35)
«Уларнинг ичларига ўзларидан огоҳлантиргувчи келганидан ажабландилар ва кофирлар: «Бу (одам) сеҳргар ва каззобдир. У илоҳларни битта илоҳ қилдими?! Албатта, бу ажабланарли нарса!» дедилар».
(Сод: 4-5)
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг даъватлари йойилган эди ва мушриклар, Муҳаммад алайҳиссалом ушбу калима билан нимани талаб қилаётганларини билишарди ва агарда улардан кимдир лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилса, у бутунлайча ўзининг эътиқодини ўзгартирарди ва мусулмонлар тутадиган ақийда, эътиқодни қабул қиларди. Шунинг учун ҳам Муҳаммад алайҳиссалом улар учун лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини, мушриклар билан кофирлар орасидаги ажралиб турувчи бир аломат (чегара) қилиб ўрнатдилар. Аммо иш яҳудий ва насронийларга келганда эса, ҳолатлар ўзгаради. Уларнинг ушбу шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, албатта улар мусулмон бўлганликларига далил бўлмайди. Зотан, улар шундоқ ҳам бу калимани талаффуз қилишар эди. Уларнинг исломга киришларига бошқа куфрлари монеълик қилади, улар Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбар эканларини тан олишмайди. Шунинг учун ҳам, улар мусулмон бўлишлари учун ўзларига хос бўлган куфрларини тарк этишлари ва ҳақиқий динга киришлари учун, айнан ўзларига етишмиётган нарсани тан олишлари шартдир. Бугунги Ироқий яҳудийлар исломнинг ушбу (Муҳаммад Аллоҳнинг пайғамбари эканини) асосни тан олишади, улар Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг пайғамбари эканига розий бўлишади. Лекин, энди бу сафар уларнинг исломга киришликлари учун бошқа куфрлари монеълик қилади, улар Муҳаммад Аллоҳнинг пайғамбари, аммо фақатгина арабларга хос пайғамбардир дейишади ва улар ҳаттоки ўзларининг ушбу куфрларини, ўзларича Қуръондаги оят билан исботламоқчи бўладилар: «У зот саводсизлар ичидан, гарчи улар бундан аввал очиқ залолатда бўлсалар ҳам, уларга оятларини ўқиб берадиган ва уларни поклайдиган ҳамда китобни ва ҳикматни ўргатадиган ўзларини ичидан Пайғамбарни юборди».
(Жума: 2)
Шу сабабли ҳам, агарчи улар Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар деб тан олсалар ҳам мусулмон ҳисобланишмайди. Уларнинг барчалари ўзларини ҳақ йўлдамиз деб ўйлайдилар. Шунинг учун уларнинг мен мусулмонман (Аллоҳга таслим бўлганман) дейишлари ёки шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, биз учун ҳеч қандай эътиборга эга эмасдир.Улар мусулмон ҳисобланишлари учун, улар ўзларининг (хозирги) динларини (куфрларини) амалда ва буни ҳеч қандай бошқа таъвилга йўл қўймайдиган даражада очиқ ва аниқ сўзлари билан изҳор қилишлари керакдир.
(Китабус Сийарул Кабир би Шархул Аимма, Муҳаммад ибн Аҳмад Сарахсий, 1-жуз, 1500-бет)
Кўриб турганимиздай ҳар бир кофирнинг ўзининг куфр тури мавжуд ва айнан ана шу уни исломга киришдан тўсади. Шу сабабли уларнинг ҳар бири ўзининг куфрига қараб исломга кириши ҳар хил бўлади. Агар инсон тавҳидга иқрор бўлса, лекин нубувватга иқрор бўлмаса у ҳолда биз уни мусулмон санашимиз учун у нубувватни барча асосларига иқрор бўлиб қабул қилиши шартдир.
Агарда бирор кимса тавҳидга, нубувватга иқрор бўлса, аммо кофирларни такфир қилмаса у ҳолда у исломга кириши учун, такфирга иқрор бўлиб, қабул қилиши яъни кофирларни такфир қилиши керакдир.
Ибн Ҳажар «Кимки фарзларни қабул қилмаса, уни тавбага чақирилади, агар тавба қилмаса қатл қилинади» деган бобда ушбу ҳадисни келтиради: «Менга инсонлар билан жанг қилишга буйрилдим…» сўнг айтадики: Бу ҳадис ким лаа илааҳа иллаллоҳ деса, уни қатл қилишликни ман этади. Бу тўғридир, лекин бу шаҳодат калимасини талаффуз қилган одам мусулмон бўладими ёки йўқми. Энг афзал фикр қуйидагичадир: «Инсон мусулмон саналмайди, лекин уни қатл қилиб ташланмайди, зеро у холис бўлиши эҳтимоли ҳам бордир. Уни қатл қилинмайди токи имтиҳон қилинганда куфри зоҳир бўлмагунига қадар. Лекин исломга ва росулуллоҳга холис таслим бўлгани зоҳир бўлса, у ҳолда у мусулмон саналади».
(Фатҳул Борий)
Имом Бағовий айтади: «Агар икки ёки ундан ортиқ илоҳларга ибодат қиладиганлар (араб мушриклари) лаа илааҳа иллаллоҳни айтсалар, улар (араб нўлиб, у калимани маъносини яхши билганлари учун ҳам) мусулмон санадилар, уларни исломнинг барча арконларига ва барча ботил динларни инкор қилишга мажбурланади. Агар шаҳодат калимасини нубувватни инкор қиладиганлар айтишса, у ҳолда буни ўзи уларни мусулмон санашга етарлик эмас. Улар Муҳаммад Росулуллоҳ деган қисмини қўшишлари шартдир. Шунда улар мусулмон саналадилар. Лекин буларнинг ҳаммаси (Лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммад Росулуллоҳни айтишлари), Муҳаммад арабларга хос жўнатилган деб даъво қиладиганларга ислом хосил бўлиши учун етарлик эмасдир. Улар мусулмон саналишлари учун Муҳаммад алайҳиссалом бутун башариятга пайғамбар бўлиб юборилганларига иқрор бўлиб қабул қилишлари шартдир. Агарда унинг куфри бирор фарзни қабул қилмасликда ёки бирор ҳаром нарсани ҳалол санашликда бўлса, у ҳолда бундай киши фақатгина бундай куфрий эътиқодини тарк этганини айтсагина мусулмон саналади». (Найлул Автар, 9/84)Юқоридаги қовллар шуни баён қиладики, агар киши лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини айтаётган бўлса, лекин шу билан бирга куфр ва ширкларни қилаётган бўлса, у ҳолда у мусулмон эмас, токи ўзининг ширк ва куфрларини тўлиқ тарк этмагунича.Шаҳодат калимасини талаффуз қилувчи киши фақат қачонки ширк ва куфрларни тўлиқ тарк этса, ана шундагина моли ва жони омонда бўладиИмом Абу Батин айтади: «Лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилишлик, Аллоҳ билан бирга унга ибодат қилинаётган нарсаларга (кимсаларга) куфр келтириш, улардан четланиш ва барча ширкнинг турларини тарк этишликни билдиради. Араб мушриклари араб тилини жуда ҳам яҳши билардилар ва шунинг учун ҳам шаҳодат калимасининг маъносини жуда ҳам яҳши билишган эди. Агарда улардан бирортаси ушбу калимани талаффуз қилса, у буни барча ботил илоҳларга (тоғутларга) куфр келтирар ва мазкур шаҳодатнинг бошқа барча шартларига амал қиларди. Агар улар ушбу калимани талаффуз қилганларидан кейин ҳам ўзларининг ширкларида қолишликда давом этаверганларида, у ҳолда бу калима унинг моли ва жонини сақламас эди. Бунга боғлаб Аллоҳ таъоло амр қилмоқдаки: «Токи фитна қолмаслиги ва дин Аллоҳга (холис) бўлиши учун улар билан жанг қилинг. Агар тўхтасалар, золимлардан бошқаларга душманлик йўқ» (Бақара: 193) Бошқа оятда Аллоҳ айтдики: «Бас, ҳаром ойлар чиққанда, мушрикларни қаерда топсангиз, ўлдиринглар, тутинглар, қамал қилинглар ва уларни ҳар жойда пойланглар. Агар улар тавба қилсалар, намозни тўкис адо этсалар ва закотни берсалар, йўлларига қўйиб юборинглар. Албатта, Аллоҳ мағфиратли ва раҳмли зотдир».
(Тавба: 5)
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганларки: «Мен қийомат кунига қадар қилич билан жўнатилдим, токи барча ширклар тарк этилиб, барча ибодатлар фақатгина Аллоҳга бўлмагунига қадар.» Ана шу ҳадис ушбу оятнинг: «Ва улар билан токи фитна қолмагунча жанг қилинг» (Бақара: 193) маъносини баён қилиб беради. Бир вақтда бу ҳам, лаа илааҳа иллаллохнинг маъносидан саналади». (Мажмуътур Росаил вал Масаилун Наждийя, 5/495)Имом Шавконий айтади: «Лаа илаҳа иллаллоҳ калимасининг маъносига амал қилмаган ҳолда қуруқ ўзини талаффуз қилиш албатта исломни тасдиқламайди.Зеро, жоҳилият аҳлидан бўлган Макка мушрикларидан биронтаси ушбу калимани айтиб, сўнг бут-санамларга ибодат қилаверадиган бўлса, албатта буни ислом деб бўлмайди» (Фатҳ ар Роббаний, 1/345)Сулаймон ибн Абдуллоҳ Тайсирул Азизул Ҳамид китобининг 51-бетида айтади: «Кимки ибодат турларидан бирортасини Аллоҳдан бошқасига йўналтирса мушрик бўлади, агарчи у лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилса ҳам. Чунки, у тавҳидга ва диннинг софлигига тегишлик бўлган шартга амал қилмади».
Кейин ана шу китобнинг ўзини 58- бетида айтади: «Ким Аллоҳни (ибодатда) яккаласа», «Ким Аллоҳдан бошқа ибодат қилинаётган нарсаларга куфр келтирса» ва бошқа шу каби Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳадисларида истеъмол қилинган калималар, бизни шундай ўйга ундайдики, Муҳаммад алайҳиссалом ушбу лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қиладиган, лекин шу билан бирга ширк ва куфр амалларини қиладиган одамлар ҳам бўлишидан бизни огоҳлантиряпгандайлар гўё. Бундайларни биз яҳудийлар, насронийлар минофиқлар, қабрпарастлар (қонунпарастлар) орасида кузатамиз. Баъзи ҳадисларни ўқиб, баъзилар Муҳаммад алайҳиссалом одамларни лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини фақатгина қуруқ талаффуз қилишга даъват этганлар деб (ҳом) ўйлаши мумкин. Бундай деб ўйлашлик энг буюк жаҳолатдир. Балки, Муҳаммад алайҳиссалом одамларни шаҳодат калимасига гувоҳлик беришга ва унинг маъносини билишга, унинг барча шарт ва тақазо қилганларига амал қилишга даъват қилганлар. Шу сабабли ҳам мушриклар: Уларга қачонки «Ла илаҳа иллоллоҳу», дейилса, мутакаббирлик қилар эдилар. Хали биз бир жинни шоирни деб ўз илоҳларимизни тарк қилувчи бўлайликми?!» дейишарди.
(Соффат: 35 36)
«Уларнинг ичларига ўзларидан огоҳлантиргувчи келганидан ажабландилар ва кофирлар: «Бу (одам) сеҳргар ва каззобдир. У илоҳларни битта илоҳ қилдими?! Албатта, бу ажабланарли нарса!» дедилар».
(Сод: 4 5)
Мана шунинг учун ҳам, улар лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилишликдан бош тортишар эди. Агар улар ушбу калимани талаффуз қилиб ва Лот, Уззо, Манотга ибодат қилишда давом этаверганларида, у ҳолда улар ҳеч ҳам мусулмон деб саналишмасди. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам улар билан жанг қилишни давом этаверган бўлардилар токи улар барча ширкларни тарк этиб, фақатгина Аллоҳга юзланмагунларига қадар. Умуман олганда, ушбу масъала албатта билмасликка йўл қўйиб бўлмайдиган даражада Қуръон, суннат ва ижмоъ билан исботлангандир».Сўнгра, шу китобни 60-бетида айтади: Имом Сулаймон Ибн Абдуллоҳ Ибн Муҳаммад Ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Олим у ёқда турсин, бир ақллик киши ушбу куфрий ишлар билан бирга, Лаа илааҳа иллаллоҳ деб талаффуз қилиш, қандай қилиб инсонга фойда қилади деб ўйлаши мумкин? Улар (ўзларини исломга нисбатлайдиган мушриклар) бу калимани тилларида айтдилар ҳолос. Эътиқод ва амаллари билан ушбу калимага (аниқ) хилоф қилдилар. Энди қандай қилиб бир ақллик инсон, уларга шуни фойдаси тегади деб ўйлайди? Шак-шубҳа йўқки, агарда мушриклардан бирортаси албатта Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир шаҳодатини айтса, лекин Илоҳ ва Росул сўзларини маъноларини билмаса ва намоз ўқиса, рўза тутса, ҳажж қилса, бироқ буларнинг нималигини билмаса, магарам инсонлар қилаётганлигини кўргани учун қилса ва (хатто) бирор ширк амалини қилмаса ҳам, бас, бунинг исломи йўқлигига бирор киши шубҳа қилмайди. Мағриб фуқоҳоларининг 11 асрдагилари ва ундан олдингилари ҳам ана шундай бўлган ҳар қандай шахсга ушбу фатвони беришди. Ҳудди, моликийлардан Ад-Дуррус-Самийн фий Шарҳил-Муршидил-Муъийн китобининг соҳиби зикр қилганидек. Шориҳ айтганки: Бу берган фатволари шу даражада равшанки, равшанликнинг ниҳоят даражасидир. Бунга иккинчи киши ихтилоф қилиши мумкин эмас». Шак шубҳа йўқки замонавий қабрпараст (қонунпараст)ларнинг ушбу фатвонинг сояси билан агар ўлчайдиган бўлсак, у ҳолда уларнинг куфрий ҳолатлари булардан ҳам янада ашаддийроқдир. Зотан, улар улуҳиятни ҳар хил роббларга деб эътиқод қилишган. (Тайсирул Азизул Ҳамийд, 60)Муаллиф роҳимаҳуллоҳ, инсон шунчаки кўр кўрона тақлид қилиб ширкни тарк этган мусулмон саналмайди деётганда, у инсоннинг ушбу дунёдаги ҳукмий ҳолатини назарда тутмияпди, балки охиратда унга биноан баҳоланадиган ҳақиқий мусулмонликни назарда тутмоқда. Лекин кимки ширк ва унинг аҳлидан безор бўлиб, улардан покланганлигини изҳор қилса ва исломнинг мажбурий рукнларига амал қилса, бу дунёда биз учун у ҳукмий мусулмон ҳисобланади. Зоҳирида тоғутга куфр келтириб, ширк ва куфрларни тарк этган бундай одамнинг мақоми, ҳолати уламоларнинг орасида «ҳукмий ислом» деган истилоҳ билан машҳурдир.
Имом Ибн Таймия айтади: «Мусулмонларнинг фарзандлари, улардан тавҳид ва исломнинг амаллари зоҳир бўлмаса ҳам, фақатгина уларнинг ота-оналари мусулмон бўлиш шарти билан, (ҳукмий) мусулмон деб қабул қилинадилар. Кейин улар улғайиб ва балоғат ёшига етсалар, уларнинг бир қисми иймон келтириб ва исломнинг талабларини ҳақиқий тушиниб унга амал қиладилар. Баъзилари эса исломнинг талабларини, одатларига эргашган ҳолда ота оналарининг ва ўз шахарлари аҳолисининг изларидан кўр кўрона эргашиб, одат бўйича амал қилишликда давом этаверадилар. Масалан закотни олайлик. Одат бўйича ҳоким мол-мулкнинг маълум қисмини закот сифатида олади. Ушбу одам (кўр кўрона эргашаётган киши) закотни Аллоҳ тарафидан унга ўрнатилган фарз эканини тушинмасдан шунчаки беради холос. У закот билан ҳоким тарафидан хос ўйлаб топилган қандайдир бир солиқни фарқига бормайди. Ёки масалан бу одам Макка аҳли билан бирга ҳар йилда Арофатга боради. У буни унинг ҳаётида одати шундай жойлашгани учун ҳам қилади, у буни Аллоҳга ибодат эканини тушинмайди ҳам ёки у фақатгина унинг қавмидан бўлган ён атрофдаги одамлар жанг қилганлари учун ҳам, кофирлар билан жанг қилади, у бор йўғи шунчаки ўзининг қавмига кўр кўрона эргашади холос. Шубҳа йўқки, бундай одамларнинг ибодати беъмани ва фойдасиздир. Қуръон, суннат ва ижмоъдан бўлган далиллар, шуни исботлайдики, бундай қилинган амаллар, ислом талаб қилган шаръий амалларнинг ўрнини ҳеч ҳам босолмайди албатта. Яъни бундай қилаётган одамдан, ушбу ҳолатларнинг ҳақиқий қилиниши керак бўлган жавобгарлик бўйнидан соқит бўлмайди. У ушбу вожиб бўлган амалларни ҳақиқий бажаришдан озод бўлмайди. Аксар одамлар ҳукмий исломдадирлар. Чунки, агар улар исломга кирсалар ҳам, ёки мажбурликдан ёки қўрқувдан ёки фойда учун кирадилар ҳолос. Агарда биз мажбур қилмаганимизда, уларнинг ўзлари ўз хоҳишлари билан уни (исломни) танламас эдилар. Шунинг учун ҳам, мусулмонлар моддий ва сиёсий жиҳатдан устун бўлишликни йўқотишгач, кофирлар ўз кучлари билан улардан ўтиб кетишлари биланоқ, ушбу одамлар яна куфрларига қайтиб кетадилар. Мусулмонлар устунлик қилган замонларда, у одамларнинг аксар қисми мунофиқ бўлиб кетади. Бундай ҳолат, аксар (мушрик) одамлар учун одатий ҳолдир». (Мажму Ал Фатава, 26 жуз, 30-32-бетлар)Ҳукмий исломАллоҳ таъолонинг ҳузурида аслида мусулмон бўлмаган киши, ўзининг ҳақиқий ҳолатини биздан яшириб, бизнинг ҳузуримизда (агар тавҳидни изҳор қилаётган бўлса) ҳукмий мусулмон бўлиши мумкин.
Қисқа ҳолда бунинг ҳолатини баён қиламиз: У ҳудди тавҳид аҳлидан бўлган муваҳҳиддай кўринади, ширк ва унинг аҳли бўлган мушриклардан безор бўлади, уларни такфир қилади шаҳодат калимасининг барча шарт ва у тақазо қилганларига амал қилади. Лекин, ушбу нарсаларни қилишига сабаб, Аллоҳдан холис тақво қилиб, қўрқиши ёки Аллоҳдан ажр кутиши эмас, балки тавҳидни рўёбга чиқарган ўз ота боболарига кўр кўрона тақлид қилишлигидир холос. Бундан ташқари, ушбу нарсага амал қилишга унинг ота боболарининг ёки дўстларининг маломатидан қўрқишлик ва уларнинг розиликларига эришишлик ундайди холос.Агарда унинг ён атрофидаги кишилар ислосни, тавҳидни қабул қилиб, уни танламагинида эди, у ислом аҳлидан бўлмас эди. У қилаётган бу кўр кўрона тақлид қилишлик, исломда инкор қилингандир. Зеро у киши исломга, тавҳидга унинг шартларига амал қилганда, қандайдир бир шаръий ҳужжатларга асосланиб амал қилмайди, у шунчаки бошқалар айтганини қабул қилиб кетаверади холос.Яъни, у киши Аллоҳга итоат қилиб, ҳақни аниқ тушинган ҳолда унга эргашаётган кишининг мутлақо тескарисидир. Чунки, мана бу киши юқоридаги кишидан фарқли равишда, у Аллоҳнинг раҳмати ва Унинг розилигига эришишга ҳаракат қилиб, Унинг азобидан қўрқади. У айнан росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашишни истайди, шунинг учун ҳам у шаръий далилларни ўрганган ҳолда, Аллоҳ сўнгра Росули унга буйруқ қилган нарсаларга холис амал қилади. У киши исломни, унинг ота боболари ёки ёнидаги дўсту улфатларининг дини бўлгани учун танламаган, балки буни Оламларнинг Роббиси буйруқ қилгани учун ҳам танлаган холос. У ўзи амал қилаётган фаръий нарсаларнинг аксарининг далилини билмаслиги ҳам мумкин, аммо барибир у Қаҳҳор бўлган Зотнинг ғазабидан қўрққан ҳолатда, фақатгина Унинг Юзини истаб амал қилади холос.Биринчи киши, ён атрофдаги одамларнинг дини Аллоҳнинг динига мос келяптими ёки йўқми бунга қараб қизиқмайди, бу шунчаки муқоллид (кўр кўрона эргашувчи) холос. Иккинчи киши эса, барча далилларни аниқ бирма бир билмаса ҳам, лекин унга қизиқади, билишликка ҳаракат қилади,агарда у Аллоҳнинг динига мос келмайдиган нарсани аниқлаб қолса, дарҳол у ота боболарининг ёки ёнидаги дўстларининг динини тарк этиб, Аллоҳнинг динини танлайди. Бу ҳам тақлид қилувчи, лекин унинг зоҳирий ва ботиний (ҳукмий) исломи саҳиҳдир. Аммо, биринчи кишида эса фақатгина зоҳирий ҳукмий исломи саҳиҳдир (албатта, агарда у исломни бузувчи нарсаларни изҳор қилмаган бўлса), лекин ботиний, биз учун махфий бўлган исломи эса саҳиҳ эмас. Бу каби ҳолат, саҳиҳ ҳадисда баён қилинган: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Албатта, банда қачон қабрига қўйилса, ундан соҳиблари қайтиб кетса, у уларнинг ковушлари таққиллаганини эшитиб турганида олдига икки фаришта келиб, уни ўтказишади ва: Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳақида нима дер эдинг?» дейишади. Мўъмин бўлса: «Шаҳодат бераманки, У бизни аниқ ҳужжатлар ила ҳақ йўлга ҳидоят қилишлик учун келган Аллоҳнинг бандаси ва Росулидир» дейди. Аммо кофир ёки мунофиққа эса: «Бу одам ҳақида нима дер эдинг?» дейилади. «Билмадим, одамлар айтадиган нарсани айтар эдим», дейди. Бас Унга: «Билмадинг ҳам, эргашмадинг ҳам» – дейилади ва темирдан бўлган гурзи билан бир урилади. Шунда шундай қичқирадики, инсу жиндан бошқа ҳамма эшитади».
(Бухорий, Муслим ривояти) Ибн Ҳажар Асқалоний ушбу ҳадиснинг шархида айтади: Мазкур ҳадисда тақлид қилишлик (кўр кўрона эргашиш) инкор қилинаётганига далил бордир. Зеро, у ерда шундай: «Билмадим, одамлар айтадиган нарсани айтар эдим», деётган киши инкор қилинмоқда.
(Фатҳул Борий, 3/284)

Тавхиднинг шартини билмаган ва амал қилмаган мусулмон эмас!

Тоғутга кофир бўлиш, ширк ва куфрни тарк этиш, тавҳиднинг шартларидандир.Тоғутга кофир бўлишлик, ширк ва куфрларни тарк этишлик — шаҳодат калимасининг шартларидандир.
بسم الله الرحمن الرحيم
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Кимки лаа илааҳа иллаллоҳ деса ва Аллоҳдан бошқа ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, унинг моли ва қони ҳаром, ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир».
(Имом Муслим ривояти 23, 1-жуз 53-бет)
Шайхул ислом, имом Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Бу ҳадис лаа илааҳа иллаллоҳнинг маъносини энг буюк тафсирларидан биридир. Мазкур ҳадисда росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам жон ва молни ҳаром бўлиши учун шаҳодатни қуруқ талаффуз қилишни етарли қилмадилар ва ҳаттоки ушбу калиманинг маъносини билиб туриб талаффуз қилишни ҳам етарли қилмадилар ва ушбу шаҳодатга иқрор бўлишликни ўзини ҳам етарли қилмадилар, ҳамда инсон Аллоҳдан ўзгага ибодат қилмасада, лекин жони ва моли қачонки у Аллоҳдан бошқасига ибодат қилинадиган барча нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, ана ушандагина ҳаром бўлади. Агар бунда шубҳа ва иккиланиш бўлса, жони ва моли ҳаром эмасдир». (Китабут Тавҳид, 26)
Ушбу тушунтириш нақадар аниқ ва очиқдир ва бу ҳар қандай мухолиф тараф учун озгина бўлса ҳам эътироз билдира олмайдиган даражадаги ёрқин далилдир.
Китабут Тавҳид шарҳи Фатҳул-мажийд китобининг муаллифи, Абдурроҳман ибн Ҳасан ушбу ҳадис шарҳида шундай дейди: «Билгинки, бу ҳадисда пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам жон ва молни ҳаром бўлишини икки нарсада қилдилар: 1. Лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини юқоридаги ҳадисларда келтирилгандек, илм билан (барча маъносини билишлик) ва яқийнан ишониб, динни Аллоҳ учун холис қилган ҳолда талаффуз қилишлик. Ушбу шартлар аввалги ҳадисларда зикр қилинган. 2. Аллоҳдан ўзгага ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлишлик. Мазкур ҳадисда росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам мол ва жонни омонда бўлиши учун фақатгина шаҳодатнинг шунчаки талаффуз қилишликни етарли эмас. Жон ва молни омонда бўлишлиги учун инсон ушбу шаҳодат калимасини ўзининг хаётига татбиқ қилиб, унинг шартларини амалга ошириши вожибдир. Ушбу ҳадисда қуйидаги оятнинг маъноси билдирилган: «Кимки тоғутга кофир бўлса ва Аллоҳга иймон келтирса, батаҳқиқ, узулмайдиган мустаҳкам арқонни ушлабди».
(Бақара: 256)
(Фатҳул-мажийд шарх Китабут Тавҳид, 111)Сўнгра муаллиф Муҳаммад ибн Абдулваҳҳобнинг Китабут Тавҳид китобидан сўзларни нақл қилиб келтиради: «Мана шу, шаҳодат саҳиҳ бўлиши учун бўлган зарурий шартдир. Аллоҳ таъоло амр қилмоқдаки: «Ва улар билан то фитна бўлмагунча (ширк ва куфр қолмагунча) ва диннинг ҳаммаси Аллоҳга (холис) бўлгунча, жанг қилинг. Агар тўхтасалар, бас, Аллоҳ, албатта, нима қилаётганларини кўриб тургувчи Зотдир». (Анфол: 39) «Бас, ҳаром ойлар чиққанда, мушрикларни қаерда топсангиз, ўлдиринглар, тутинглар, қамал қилинглар ва уларни ҳар жойда пойланглар. Агар улар тавба қилсалар, намозни тўкис адо этсалар ва закотни берсалар, йўлларига қўйиб юборинглар. Албатта, Аллоҳ мағфиратли ва раҳмли зотдир».
(Тавба: 5)
Бу ерда Аллоҳ таъоло бизга улар билан токи улар ширкларини тарк этиб, барча амалларини (ибодатларини) фақатгина Аллоҳга йўналтириб, намозни қоим қилиб, закотни адо этмагунларича жанг қилишга буйирди. Имом Муслим Абу Хурайра розиаллоҳу анҳудан ривоят қилган хадисда, росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга одамлар билан токи улар лаа илааҳа иллаллоҳ деб шаҳодат бериб ва менга ва мен олиб келган нарсага иймон келтирманунларига қадар жанг қилишга буйрилди. Ким буни қилса, у мендан жони ва молини омонда сақлабди, ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир». Саҳиҳайнда келган (Имом Буҳорий ва имом Муслимнинг саҳиҳлари) Абдуллоҳ ибн Умар розиаллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда росулуллоҳ соллаҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Менга инсонлар билан токи лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бермагунларига қадар жанг қилиш буйрилди…» Ушбу икки ҳадис, юқорида келтирилган оятларнинг тафсирларидан саналади.
Шак-шубҳа йўқки, кимки шаҳодат калимасининг маъносини билмаса ёки унинг шартлари ва у тақазо қилганларига амал қилмаса, агарчи шаҳодатни тили билан талаффуз қилса ҳам, у билан жанг қилиш зарурлиги борасида, уламоларнинг орасида ихтилоф мавжуд эмасдир» (Фатҳул Мажийд, 111)
Имом Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтиларки: «Кимки лаа илааҳа иллаллоҳ деса ва Аллоҳдан бошқа ибодат қилинадиган нарсаларга (тоғутларга) кофир бўлса, унинг моли ва қони ҳаром, ҳисоби эса Аллоҳ Азза ва Жаллага ҳаволадир». Ушбу ҳадис шуни баён қиладики, лаа илааҳа иллаллоҳ калимасининг лафз ва маъноси бордир. Лекин, инсонлар бу борада уч гуруҳга бўлинишган. Биринчи гуруҳ: Ушбу калиманинг маъносини биладилар, унга мувофиқ амал қиладилар, унинг ҳақларини адо қиладилар ва унинг бузувчи барча нарсалардан четланган ҳолда нутқ қиладиганлар.
Иккинчи гуруҳ: Зоҳирларида ушбу калимани нутқ қиладиган, ўзларини зоҳирий сўзлар билан зийнатлайдиган, ботинларида эса ширк ва куфрни яширадиганлар.
Учинчи гуруҳ: Ушбу калимани маъносини билмайдиган, уни бузиб ташлайдиган (ширк ва куфр) амаллар қила туриб мазкур калимани нутқ қиладиганлар. «Улар: бу дунё ҳаётидаёқ сайъи-ҳаракатлари ботил бўлган, ўзлари эса, (жоҳилликлари сабабли) яхши амал қиляпман, деб уйлайдиганлар кишилардир» (Каҳф: 104)
Аммо биринчи гуруҳга келсак, улар нажот топган, ҳақиқий мўминдирлар. Иккинчи гуруҳга келсак, улар мунофиқдирлар. Учунчи гуруҳга келсак, улар мушрикдирлар»
(Дурорус Саннийя, 2/112)
Имом Нававий айтади: «Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган ҳадисда, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга токи халқлар лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бериб, намозни барпо қилиб ва закотни адо қилмагунларича уларга қарши жанг қилиш буйрилди ва агар улар буни қилишса, уларнинг моллари ва жонлари мендан омондадир, магар исломнинг ҳаққи бундан мустасно, ҳисоблари эса Аллоҳга ҳаволадир».
Абу Сулаймон Ал Хаттобий ушбу оят борасида қуйидагиларни айтади: «Аниқки, бу хадисда оддий мушриклар қасд қилинмоқда, аҳли китоб мушриклари эмас. Чунки, аҳли китоб агарчи «лаа илааҳа иллаллоҳ»ни айтишса ҳам улар билан жанг қилишлик барибир давом этаверади. «Ҳисобларии эса Аллоҳга ҳаволадир» бу шуни билдирадики, уларнинг маҳфий қилган гуноҳларига жазо, Аллоҳга ҳаволадир. Аммо бизга зохир бўлган, улар ошкора қилган гуноҳларига келсак, у ҳолда мусулмонлар ушбу гуноҳларига бу дунёда ҳам жазо берадилар. Хадис бизга шуни тушинтиряптики, агарда (мусулмон) киши ўзининг куфрини яширса ва бизга ўзини (тоғутга ва унинг аҳлига кофир бўлган) мусулмон қилиб кўрсатса, у ҳолда биз унинг зоҳирий кўринишига қараб ҳукм қиламиз, уни мусулмон санашга мажбур бўламиз. Аксар уламолар шу фикрдалар. Имом Молик айтади: «Агарда у одам шунчаки ўзини мусулмон қилиб кўрсатгани аниқлашса, у ҳолда унинг тавбасини қабул қилмай қатл қилиш керак бўлади (Чунки у ўзининг каззоб эканини исботлаб бўлди)». Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ҳам шу фикрдалар. Қози Иёз ушбу фикрни тасдиқ этиб, ушбу масъалага чуқурроқ кириб деди: «Шаҳодат калимасини талаффуз қилаётган одамнинг моли ва жони омонда бўлишлигининг сабаби шундаки, у иймонни (тавҳидни) изҳор қилди. Ушбу ҳадисда тавҳидни инкор қилган араб мушриклари ҳақида гап кетяпди, зеро мусулмонлар енг биринчи жанг қилган мушриклар ана шулар бўлгандир. Аммо аввалидан тавҳидга иқрор бўлганларга келсак, у ҳолда уларнинг шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, уларни мусулмон санашлигимиз учун етарли эмасдир. Чунки, улар кофир бўлган пайтларида ҳам бу калимани талаффуз қилишарди. Бошқа ҳадисларда, уларни мусулмон санашлик учун, уни амалга ошириш шарт бўлган бошқа шартлар ҳам мавжуддир». Имом Нававий давом этиб дейди: «Масалан шу шартлардан биттаси, росулуллоҳ соллаллоҳу олиб келган нарсани барчасига иймон келтириш. Зеро, ҳадисда айтилмоқдаки: «Менга одамлар билан токи улар лаа илааҳа иллаллоҳ дея шаҳодат бериб ва менга ва мен олиб келган барча нарсага (Қуръон ва Суннатга) иймон келтирмагунларича жанг қилишга буйрилди».
(Шарх Нававий, 1-жуз 206-бет)
Имом Абу Ҳанифанинг шогирди, имом Муҳаммад ибн Хасан Шайбоний айтади: «Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Умардан ривоят қилган ҳадисда, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Менга токи инсонлар лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммадан росулуллоҳ деб гувоҳлик бериб, намозни барпо қилиб ва закотни адо қилмагунларича уларга қарши жанг қилишга буйрилдим ва агар улар буни қилишса, уларнинг моллари ва жонлари мендан омондадир, магар исломнинг ҳаққи бундан мустасно, бошқа амалларининг ҳисоби эса Аллоҳга ҳаволадир». Ушбу сўзларни росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган пайтларида, у зот тавҳидни қабул қилмайдиган мушриклар билан жанг қилардилар. Агар улардан бирортаси лаа илааҳа иллаллоҳни талаффуз қилса, улар билан жанг қилаётган Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам (ушбу шаҳодат калимасини талаффуз қилишликдан) нимани қасд қилган бўлсалар (яъни маъносини билишни) ана ўша маънода талаффуз қиларди. Шунинг учун ҳам, улар мазкур калима билан ўзларининг аввалги динларини тарк этиб, исломга кирдилар деб ҳисобланарди. Зеро, биз уларнинг ботиний ҳолатларини билмаймиз, шунинг учун ҳам уларнинг зоҳирий ҳолатларига қараб, унга чекланишга мажбурмиз. Агарда шундан сўнг, улар мазкур шаҳодат калимасига зид нарсани айтганлари билинса, албатта ушбу калимага ҳиёнат қилибди дея ҳисобланарди. Мушриклар Аллоҳ таъолони тан олишарди, аммо тавҳидни (Уни ибодатда яккалашни) инкор қилишарди. Қуръон буни мана шундай баён қилади: «Агар сен улардан ўзларини ким яратганини сўрасанг, албатта, Аллоҳ, дерлар. Бас, қаёққа бурилиб кетмоқдалар?!».(Зуҳруф: 87) «
Уларга қачонки «Лаа илааҳа иллаллоҳ», дейилса, мутакаббирлик қилар эдилар. (Соффат: 35)
«Уларнинг ичларига ўзларидан огоҳлантиргувчи келганидан ажабландилар ва кофирлар: «Бу (одам) сеҳргар ва каззобдир. У илоҳларни битта илоҳ қилдими?! Албатта, бу ажабланарли нарса!» дедилар».
(Сод: 4-5)
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг даъватлари йойилган эди ва мушриклар, Муҳаммад алайҳиссалом ушбу калима билан нимани талаб қилаётганларини билишарди ва агарда улардан кимдир лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилса, у бутунлайча ўзининг эътиқодини ўзгартирарди ва мусулмонлар тутадиган ақийда, эътиқодни қабул қиларди. Шунинг учун ҳам Муҳаммад алайҳиссалом улар учун лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини, мушриклар билан кофирлар орасидаги ажралиб турувчи бир аломат (чегара) қилиб ўрнатдилар. Аммо иш яҳудий ва насронийларга келганда эса, ҳолатлар ўзгаради. Уларнинг ушбу шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, албатта улар мусулмон бўлганликларига далил бўлмайди. Зотан, улар шундоқ ҳам бу калимани талаффуз қилишар эди. Уларнинг исломга киришларига бошқа куфрлари монеълик қилади, улар Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбар эканларини тан олишмайди. Шунинг учун ҳам, улар мусулмон бўлишлари учун ўзларига хос бўлган куфрларини тарк этишлари ва ҳақиқий динга киришлари учун, айнан ўзларига етишмиётган нарсани тан олишлари шартдир. Бугунги Ироқий яҳудийлар исломнинг ушбу (Муҳаммад Аллоҳнинг пайғамбари эканини) асосни тан олишади, улар Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг пайғамбари эканига розий бўлишади. Лекин, энди бу сафар уларнинг исломга киришликлари учун бошқа куфрлари монеълик қилади, улар Муҳаммад Аллоҳнинг пайғамбари, аммо фақатгина арабларга хос пайғамбардир дейишади ва улар ҳаттоки ўзларининг ушбу куфрларини, ўзларича Қуръондаги оят билан исботламоқчи бўладилар: «У зот саводсизлар ичидан, гарчи улар бундан аввал очиқ залолатда бўлсалар ҳам, уларга оятларини ўқиб берадиган ва уларни поклайдиган ҳамда китобни ва ҳикматни ўргатадиган ўзларини ичидан Пайғамбарни юборди».
(Жума: 2)
Шу сабабли ҳам, агарчи улар Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар деб тан олсалар ҳам мусулмон ҳисобланишмайди. Уларнинг барчалари ўзларини ҳақ йўлдамиз деб ўйлайдилар. Шунинг учун уларнинг мен мусулмонман (Аллоҳга таслим бўлганман) дейишлари ёки шаҳодат калимасини талаффуз қилишлари, биз учун ҳеч қандай эътиборга эга эмасдир.Улар мусулмон ҳисобланишлари учун, улар ўзларининг (хозирги) динларини (куфрларини) амалда ва буни ҳеч қандай бошқа таъвилга йўл қўймайдиган даражада очиқ ва аниқ сўзлари билан изҳор қилишлари керакдир.
(Китабус Сийарул Кабир би Шархул Аимма, Муҳаммад ибн Аҳмад Сарахсий, 1-жуз, 1500-бет)
Кўриб турганимиздай ҳар бир кофирнинг ўзининг куфр тури мавжуд ва айнан ана шу уни исломга киришдан тўсади. Шу сабабли уларнинг ҳар бири ўзининг куфрига қараб исломга кириши ҳар хил бўлади. Агар инсон тавҳидга иқрор бўлса, лекин нубувватга иқрор бўлмаса у ҳолда биз уни мусулмон санашимиз учун у нубувватни барча асосларига иқрор бўлиб қабул қилиши шартдир.
Агарда бирор кимса тавҳидга, нубувватга иқрор бўлса, аммо кофирларни такфир қилмаса у ҳолда у исломга кириши учун, такфирга иқрор бўлиб, қабул қилиши яъни кофирларни такфир қилиши керакдир.
Ибн Ҳажар «Кимки фарзларни қабул қилмаса, уни тавбага чақирилади, агар тавба қилмаса қатл қилинади» деган бобда ушбу ҳадисни келтиради: «Менга инсонлар билан жанг қилишга буйрилдим…» сўнг айтадики: Бу ҳадис ким лаа илааҳа иллаллоҳ деса, уни қатл қилишликни ман этади. Бу тўғридир, лекин бу шаҳодат калимасини талаффуз қилган одам мусулмон бўладими ёки йўқми. Энг афзал фикр қуйидагичадир: «Инсон мусулмон саналмайди, лекин уни қатл қилиб ташланмайди, зеро у холис бўлиши эҳтимоли ҳам бордир. Уни қатл қилинмайди токи имтиҳон қилинганда куфри зоҳир бўлмагунига қадар. Лекин исломга ва росулуллоҳга холис таслим бўлгани зоҳир бўлса, у ҳолда у мусулмон саналади».
(Фатҳул Борий)
Имом Бағовий айтади: «Агар икки ёки ундан ортиқ илоҳларга ибодат қиладиганлар (араб мушриклари) лаа илааҳа иллаллоҳни айтсалар, улар (араб нўлиб, у калимани маъносини яхши билганлари учун ҳам) мусулмон санадилар, уларни исломнинг барча арконларига ва барча ботил динларни инкор қилишга мажбурланади. Агар шаҳодат калимасини нубувватни инкор қиладиганлар айтишса, у ҳолда буни ўзи уларни мусулмон санашга етарлик эмас. Улар Муҳаммад Росулуллоҳ деган қисмини қўшишлари шартдир. Шунда улар мусулмон саналадилар. Лекин буларнинг ҳаммаси (Лаа илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммад Росулуллоҳни айтишлари), Муҳаммад арабларга хос жўнатилган деб даъво қиладиганларга ислом хосил бўлиши учун етарлик эмасдир. Улар мусулмон саналишлари учун Муҳаммад алайҳиссалом бутун башариятга пайғамбар бўлиб юборилганларига иқрор бўлиб қабул қилишлари шартдир. Агарда унинг куфри бирор фарзни қабул қилмасликда ёки бирор ҳаром нарсани ҳалол санашликда бўлса, у ҳолда бундай киши фақатгина бундай куфрий эътиқодини тарк этганини айтсагина мусулмон саналади». (Найлул Автар, 9/84)Юқоридаги қовллар шуни баён қиладики, агар киши лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини айтаётган бўлса, лекин шу билан бирга куфр ва ширкларни қилаётган бўлса, у ҳолда у мусулмон эмас, токи ўзининг ширк ва куфрларини тўлиқ тарк этмагунича.Шаҳодат калимасини талаффуз қилувчи киши фақат қачонки ширк ва куфрларни тўлиқ тарк этса, ана шундагина моли ва жони омонда бўладиИмом Абу Батин айтади: «Лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилишлик, Аллоҳ билан бирга унга ибодат қилинаётган нарсаларга (кимсаларга) куфр келтириш, улардан четланиш ва барча ширкнинг турларини тарк этишликни билдиради. Араб мушриклари араб тилини жуда ҳам яҳши билардилар ва шунинг учун ҳам шаҳодат калимасининг маъносини жуда ҳам яҳши билишган эди. Агарда улардан бирортаси ушбу калимани талаффуз қилса, у буни барча ботил илоҳларга (тоғутларга) куфр келтирар ва мазкур шаҳодатнинг бошқа барча шартларига амал қиларди. Агар улар ушбу калимани талаффуз қилганларидан кейин ҳам ўзларининг ширкларида қолишликда давом этаверганларида, у ҳолда бу калима унинг моли ва жонини сақламас эди. Бунга боғлаб Аллоҳ таъоло амр қилмоқдаки: «Токи фитна қолмаслиги ва дин Аллоҳга (холис) бўлиши учун улар билан жанг қилинг. Агар тўхтасалар, золимлардан бошқаларга душманлик йўқ» (Бақара: 193) Бошқа оятда Аллоҳ айтдики: «Бас, ҳаром ойлар чиққанда, мушрикларни қаерда топсангиз, ўлдиринглар, тутинглар, қамал қилинглар ва уларни ҳар жойда пойланглар. Агар улар тавба қилсалар, намозни тўкис адо этсалар ва закотни берсалар, йўлларига қўйиб юборинглар. Албатта, Аллоҳ мағфиратли ва раҳмли зотдир».
(Тавба: 5)
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганларки: «Мен қийомат кунига қадар қилич билан жўнатилдим, токи барча ширклар тарк этилиб, барча ибодатлар фақатгина Аллоҳга бўлмагунига қадар.» Ана шу ҳадис ушбу оятнинг: «Ва улар билан токи фитна қолмагунча жанг қилинг» (Бақара: 193) маъносини баён қилиб беради. Бир вақтда бу ҳам, лаа илааҳа иллаллохнинг маъносидан саналади». (Мажмуътур Росаил вал Масаилун Наждийя, 5/495)Имом Шавконий айтади: «Лаа илаҳа иллаллоҳ калимасининг маъносига амал қилмаган ҳолда қуруқ ўзини талаффуз қилиш албатта исломни тасдиқламайди.Зеро, жоҳилият аҳлидан бўлган Макка мушрикларидан биронтаси ушбу калимани айтиб, сўнг бут-санамларга ибодат қилаверадиган бўлса, албатта буни ислом деб бўлмайди» (Фатҳ ар Роббаний, 1/345)Сулаймон ибн Абдуллоҳ Тайсирул Азизул Ҳамид китобининг 51-бетида айтади: «Кимки ибодат турларидан бирортасини Аллоҳдан бошқасига йўналтирса мушрик бўлади, агарчи у лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилса ҳам. Чунки, у тавҳидга ва диннинг софлигига тегишлик бўлган шартга амал қилмади».
Кейин ана шу китобнинг ўзини 58- бетида айтади: «Ким Аллоҳни (ибодатда) яккаласа», «Ким Аллоҳдан бошқа ибодат қилинаётган нарсаларга куфр келтирса» ва бошқа шу каби Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳадисларида истеъмол қилинган калималар, бизни шундай ўйга ундайдики, Муҳаммад алайҳиссалом ушбу лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қиладиган, лекин шу билан бирга ширк ва куфр амалларини қиладиган одамлар ҳам бўлишидан бизни огоҳлантиряпгандайлар гўё. Бундайларни биз яҳудийлар, насронийлар минофиқлар, қабрпарастлар (қонунпарастлар) орасида кузатамиз. Баъзи ҳадисларни ўқиб, баъзилар Муҳаммад алайҳиссалом одамларни лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини фақатгина қуруқ талаффуз қилишга даъват этганлар деб (ҳом) ўйлаши мумкин. Бундай деб ўйлашлик энг буюк жаҳолатдир. Балки, Муҳаммад алайҳиссалом одамларни шаҳодат калимасига гувоҳлик беришга ва унинг маъносини билишга, унинг барча шарт ва тақазо қилганларига амал қилишга даъват қилганлар. Шу сабабли ҳам мушриклар: Уларга қачонки «Ла илаҳа иллоллоҳу», дейилса, мутакаббирлик қилар эдилар. Хали биз бир жинни шоирни деб ўз илоҳларимизни тарк қилувчи бўлайликми?!» дейишарди.
(Соффат: 35 36)
«Уларнинг ичларига ўзларидан огоҳлантиргувчи келганидан ажабландилар ва кофирлар: «Бу (одам) сеҳргар ва каззобдир. У илоҳларни битта илоҳ қилдими?! Албатта, бу ажабланарли нарса!» дедилар».
(Сод: 4 5)
Мана шунинг учун ҳам, улар лаа илааҳа иллаллоҳ калимасини талаффуз қилишликдан бош тортишар эди. Агар улар ушбу калимани талаффуз қилиб ва Лот, Уззо, Манотга ибодат қилишда давом этаверганларида, у ҳолда улар ҳеч ҳам мусулмон деб саналишмасди. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам улар билан жанг қилишни давом этаверган бўлардилар токи улар барча ширкларни тарк этиб, фақатгина Аллоҳга юзланмагунларига қадар. Умуман олганда, ушбу масъала албатта билмасликка йўл қўйиб бўлмайдиган даражада Қуръон, суннат ва ижмоъ билан исботлангандир».Сўнгра, шу китобни 60-бетида айтади: Имом Сулаймон Ибн Абдуллоҳ Ибн Муҳаммад Ибн Абдулваҳҳоб айтади: «Олим у ёқда турсин, бир ақллик киши ушбу куфрий ишлар билан бирга, Лаа илааҳа иллаллоҳ деб талаффуз қилиш, қандай қилиб инсонга фойда қилади деб ўйлаши мумкин? Улар (ўзларини исломга нисбатлайдиган мушриклар) бу калимани тилларида айтдилар ҳолос. Эътиқод ва амаллари билан ушбу калимага (аниқ) хилоф қилдилар. Энди қандай қилиб бир ақллик инсон, уларга шуни фойдаси тегади деб ўйлайди? Шак-шубҳа йўқки, агарда мушриклардан бирортаси албатта Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир шаҳодатини айтса, лекин Илоҳ ва Росул сўзларини маъноларини билмаса ва намоз ўқиса, рўза тутса, ҳажж қилса, бироқ буларнинг нималигини билмаса, магарам инсонлар қилаётганлигини кўргани учун қилса ва (хатто) бирор ширк амалини қилмаса ҳам, бас, бунинг исломи йўқлигига бирор киши шубҳа қилмайди. Мағриб фуқоҳоларининг 11 асрдагилари ва ундан олдингилари ҳам ана шундай бўлган ҳар қандай шахсга ушбу фатвони беришди. Ҳудди, моликийлардан Ад-Дуррус-Самийн фий Шарҳил-Муршидил-Муъийн китобининг соҳиби зикр қилганидек. Шориҳ айтганки: Бу берган фатволари шу даражада равшанки, равшанликнинг ниҳоят даражасидир. Бунга иккинчи киши ихтилоф қилиши мумкин эмас». Шак шубҳа йўқки замонавий қабрпараст (қонунпараст)ларнинг ушбу фатвонинг сояси билан агар ўлчайдиган бўлсак, у ҳолда уларнинг куфрий ҳолатлари булардан ҳам янада ашаддийроқдир. Зотан, улар улуҳиятни ҳар хил роббларга деб эътиқод қилишган. (Тайсирул Азизул Ҳамийд, 60)Муаллиф роҳимаҳуллоҳ, инсон шунчаки кўр кўрона тақлид қилиб ширкни тарк этган мусулмон саналмайди деётганда, у инсоннинг ушбу дунёдаги ҳукмий ҳолатини назарда тутмияпди, балки охиратда унга биноан баҳоланадиган ҳақиқий мусулмонликни назарда тутмоқда. Лекин кимки ширк ва унинг аҳлидан безор бўлиб, улардан покланганлигини изҳор қилса ва исломнинг мажбурий рукнларига амал қилса, бу дунёда биз учун у ҳукмий мусулмон ҳисобланади. Зоҳирида тоғутга куфр келтириб, ширк ва куфрларни тарк этган бундай одамнинг мақоми, ҳолати уламоларнинг орасида «ҳукмий ислом» деган истилоҳ билан машҳурдир.
Имом Ибн Таймия айтади: «Мусулмонларнинг фарзандлари, улардан тавҳид ва исломнинг амаллари зоҳир бўлмаса ҳам, фақатгина уларнинг ота-оналари мусулмон бўлиш шарти билан, (ҳукмий) мусулмон деб қабул қилинадилар. Кейин улар улғайиб ва балоғат ёшига етсалар, уларнинг бир қисми иймон келтириб ва исломнинг талабларини ҳақиқий тушиниб унга амал қиладилар. Баъзилари эса исломнинг талабларини, одатларига эргашган ҳолда ота оналарининг ва ўз шахарлари аҳолисининг изларидан кўр кўрона эргашиб, одат бўйича амал қилишликда давом этаверадилар. Масалан закотни олайлик. Одат бўйича ҳоким мол-мулкнинг маълум қисмини закот сифатида олади. Ушбу одам (кўр кўрона эргашаётган киши) закотни Аллоҳ тарафидан унга ўрнатилган фарз эканини тушинмасдан шунчаки беради холос. У закот билан ҳоким тарафидан хос ўйлаб топилган қандайдир бир солиқни фарқига бормайди. Ёки масалан бу одам Макка аҳли билан бирга ҳар йилда Арофатга боради. У буни унинг ҳаётида одати шундай жойлашгани учун ҳам қилади, у буни Аллоҳга ибодат эканини тушинмайди ҳам ёки у фақатгина унинг қавмидан бўлган ён атрофдаги одамлар жанг қилганлари учун ҳам, кофирлар билан жанг қилади, у бор йўғи шунчаки ўзининг қавмига кўр кўрона эргашади холос. Шубҳа йўқки, бундай одамларнинг ибодати беъмани ва фойдасиздир. Қуръон, суннат ва ижмоъдан бўлган далиллар, шуни исботлайдики, бундай қилинган амаллар, ислом талаб қилган шаръий амалларнинг ўрнини ҳеч ҳам босолмайди албатта. Яъни бундай қилаётган одамдан, ушбу ҳолатларнинг ҳақиқий қилиниши керак бўлган жавобгарлик бўйнидан соқит бўлмайди. У ушбу вожиб бўлган амалларни ҳақиқий бажаришдан озод бўлмайди. Аксар одамлар ҳукмий исломдадирлар. Чунки, агар улар исломга кирсалар ҳам, ёки мажбурликдан ёки қўрқувдан ёки фойда учун кирадилар ҳолос. Агарда биз мажбур қилмаганимизда, уларнинг ўзлари ўз хоҳишлари билан уни (исломни) танламас эдилар. Шунинг учун ҳам, мусулмонлар моддий ва сиёсий жиҳатдан устун бўлишликни йўқотишгач, кофирлар ўз кучлари билан улардан ўтиб кетишлари биланоқ, ушбу одамлар яна куфрларига қайтиб кетадилар. Мусулмонлар устунлик қилган замонларда, у одамларнинг аксар қисми мунофиқ бўлиб кетади. Бундай ҳолат, аксар (мушрик) одамлар учун одатий ҳолдир». (Мажму Ал Фатава, 26 жуз, 30-32-бетлар)Ҳукмий исломАллоҳ таъолонинг ҳузурида аслида мусулмон бўлмаган киши, ўзининг ҳақиқий ҳолатини биздан яшириб, бизнинг ҳузуримизда (агар тавҳидни изҳор қилаётган бўлса) ҳукмий мусулмон бўлиши мумкин.
Қисқа ҳолда бунинг ҳолатини баён қиламиз: У ҳудди тавҳид аҳлидан бўлган муваҳҳиддай кўринади, ширк ва унинг аҳли бўлган мушриклардан безор бўлади, уларни такфир қилади шаҳодат калимасининг барча шарт ва у тақазо қилганларига амал қилади. Лекин, ушбу нарсаларни қилишига сабаб, Аллоҳдан холис тақво қилиб, қўрқиши ёки Аллоҳдан ажр кутиши эмас, балки тавҳидни рўёбга чиқарган ўз ота боболарига кўр кўрона тақлид қилишлигидир холос. Бундан ташқари, ушбу нарсага амал қилишга унинг ота боболарининг ёки дўстларининг маломатидан қўрқишлик ва уларнинг розиликларига эришишлик ундайди холос.Агарда унинг ён атрофидаги кишилар ислосни, тавҳидни қабул қилиб, уни танламагинида эди, у ислом аҳлидан бўлмас эди. У қилаётган бу кўр кўрона тақлид қилишлик, исломда инкор қилингандир. Зеро у киши исломга, тавҳидга унинг шартларига амал қилганда, қандайдир бир шаръий ҳужжатларга асосланиб амал қилмайди, у шунчаки бошқалар айтганини қабул қилиб кетаверади холос.Яъни, у киши Аллоҳга итоат қилиб, ҳақни аниқ тушинган ҳолда унга эргашаётган кишининг мутлақо тескарисидир. Чунки, мана бу киши юқоридаги кишидан фарқли равишда, у Аллоҳнинг раҳмати ва Унинг розилигига эришишга ҳаракат қилиб, Унинг азобидан қўрқади. У айнан росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашишни истайди, шунинг учун ҳам у шаръий далилларни ўрганган ҳолда, Аллоҳ сўнгра Росули унга буйруқ қилган нарсаларга холис амал қилади. У киши исломни, унинг ота боболари ёки ёнидаги дўсту улфатларининг дини бўлгани учун танламаган, балки буни Оламларнинг Роббиси буйруқ қилгани учун ҳам танлаган холос. У ўзи амал қилаётган фаръий нарсаларнинг аксарининг далилини билмаслиги ҳам мумкин, аммо барибир у Қаҳҳор бўлган Зотнинг ғазабидан қўрққан ҳолатда, фақатгина Унинг Юзини истаб амал қилади холос.Биринчи киши, ён атрофдаги одамларнинг дини Аллоҳнинг динига мос келяптими ёки йўқми бунга қараб қизиқмайди, бу шунчаки муқоллид (кўр кўрона эргашувчи) холос. Иккинчи киши эса, барча далилларни аниқ бирма бир билмаса ҳам, лекин унга қизиқади, билишликка ҳаракат қилади,агарда у Аллоҳнинг динига мос келмайдиган нарсани аниқлаб қолса, дарҳол у ота боболарининг ёки ёнидаги дўстларининг динини тарк этиб, Аллоҳнинг динини танлайди. Бу ҳам тақлид қилувчи, лекин унинг зоҳирий ва ботиний (ҳукмий) исломи саҳиҳдир. Аммо, биринчи кишида эса фақатгина зоҳирий ҳукмий исломи саҳиҳдир (албатта, агарда у исломни бузувчи нарсаларни изҳор қилмаган бўлса), лекин ботиний, биз учун махфий бўлган исломи эса саҳиҳ эмас. Бу каби ҳолат, саҳиҳ ҳадисда баён қилинган: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Албатта, банда қачон қабрига қўйилса, ундан соҳиблари қайтиб кетса, у уларнинг ковушлари таққиллаганини эшитиб турганида олдига икки фаришта келиб, уни ўтказишади ва: Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳақида нима дер эдинг?» дейишади. Мўъмин бўлса: «Шаҳодат бераманки, У бизни аниқ ҳужжатлар ила ҳақ йўлга ҳидоят қилишлик учун келган Аллоҳнинг бандаси ва Росулидир» дейди. Аммо кофир ёки мунофиққа эса: «Бу одам ҳақида нима дер эдинг?» дейилади. «Билмадим, одамлар айтадиган нарсани айтар эдим», дейди. Бас Унга: «Билмадинг ҳам, эргашмадинг ҳам» – дейилади ва темирдан бўлган гурзи билан бир урилади. Шунда шундай қичқирадики, инсу жиндан бошқа ҳамма эшитади».
(Бухорий, Муслим ривояти) Ибн Ҳажар Асқалоний ушбу ҳадиснинг шархида айтади: Мазкур ҳадисда тақлид қилишлик (кўр кўрона эргашиш) инкор қилинаётганига далил бордир. Зеро, у ерда шундай: «Билмадим, одамлар айтадиган нарсани айтар эдим», деётган киши инкор қилинмоқда.
(Фатҳул Борий, 3/284)