Предыдущая публикация
Г.
М.Навумік
Гісторыя аднаго лёсу
Дык за што можна любіць свой край? За тое, што ён свой. За тое, што ты нарадзіўся на гэтай зямлі, за прыгажосць роднай прыроды, за майскае цвіценне садоў, за непаўторны пах ліпаў, за вераснёўскія зоркапады, за снежаньскія завеі і студзеньскія маразы. Але ж не гэта галоўнае. Я люблю яго за тое, што тут жылі, жывуць і будуць жыць незвычайныя звычайныя людзі, лёс якіх заслугоўвае таго, каб пра іх не забыліся з цягам часу.
Я гляджу на пажоўклы, з абламанымі беражкамі фотаздымак, якому больш за сто гадоў. На ім мая бабуля, Дар'я Кірылаўна Касцюк, якая пражыла больш за 90 гадоў.На старой фотакартачцы я бачу яшчэ маладую жанчыну: з гладка зачасанымі валасамі з праборам пасярэдзіне, з ясным позіркам вачэй і строга сціснутымі вуснамі, у палатнянай кашулі са сціплай вышыўкай.
Як даўно гэта было! Ці ведала гэта маладая жанчына, які суровы лёс яе напаткае, колькі ёй прыйдзецца перажыць, перапакутаваць у гэтым жыцці? Не ведала. Таму и глядзела з такой надзеяй и спадзяваннем на лепшае ў вочы вясковаму фатографу.
Замуж бабуля выйшла ў 16 гадоў за хлопца з нетутэйшым імем Ерафей, які толькі на год быў старэйшы за яе. Трапіла ў вялікую сям'ю. Акрамя свякрухі (свёкар памёр к таму часу) у цеснай і цёмнай хацінцы туліліся дзед з бабай, нейкія стрыечныя дзядзькі і цёткі – усе пажылога веку – чалавек 10 ці, нават, 12. Людзей было шмат, а работнікаў толькі двое: яна ды яе Ярусь.
Новае жыццё маладая жонка пачала з таго, што навяла парадак у хаце: вышаравала з дзеркачом ды пясочкам падлогу, папрацірала чысценькай анучай маленькія закарэлыя вакенцы, прыбрала рыззё з палка, захінула чысцейшай дзяружкай адзіны ложак, прынесла ад сваёй маці два прыгожыя саматканыя ходнікі. А пасля збегала ў гародчык, наламала і паставіла ў гліняным збанку пахучай чаромхі. Заміраючы, чакала, як успрымуць яе старанне? Прысуд не заставіў сябе доўга чакаць. Увайшоўшы ў хату, свякруха бруднымі лапцямі па святочных ходніках пратупала да стала, грэбліва зморшчылася на чаромху і вымавіла толькі адно слова: "Распуста!".
З таго часу так і павялося. Ніхто не звяртаў увагі ні на Адарчыны (так яе з лёгкай рукі мужа пачалі зваць у вёсцы) старанні, ні на чысціню, якую яна імкнулася навесці), ні на яе працавітасць і ўвішнасць.
Зрэдку заступаўся муж, але ён не вельмі ўнікаў у жаночыя цяжкасці.
Асабліва невыносна стала тады, калі Яруся мабілізавалі ў войска. Усё лягло на Адарчыны плечы. Самой даводзілася і араць, і малаціць, а за кроснамі ды прасніцай сядзела ўжо па начах – днём на гэта часу не ставала.
Быў выпадак, калі арала на далёкім полі. Зямля была камяністая, утравянелая, спёка стаяла невыносная.
Перасыхала ў роце. У кішэні ляжаў акрайчык хлеба, але ўкусіць яго не было калі – хацелася справіцца як мага раней, бо дома чакалі хворыя дзеці. Дзед Лукута з'явіўся на полі апоўдні. Помачы ад яго не чакала, але ж можа хоць што параіць... Дзед агледзеў зробленую работу і пашкадаваў... каня, якога ўзяў за аброць ды ціхенька павёў дадому. А плуг Адарка валакла на сабе. Ішла і захлыналася ад слёз...
Горш за ўсё было тады, калі хварэлі дзеці. А хварэлі яны часта: у беднасці ды галечы хваробы чапляліся адна за другой. У 1919 годзе за тыдзень згарэлі ад воспы трое: хлопчык і дзве дзяўчынкі. Самай маленькай было два тыдні, а старэйшая, сямігадовая Маня, ужо ўсё разумела, ведала, што памірае, крычала і прасілася: "Мамачка, ратуй! Я не хачу паміраць!" А што яна магла зрабіць, цёмная вясковая жанчына, адна, без мужа (пра якога не было і слыху), сярод голаду і калатнечы?
Адступаючы, белапалякі спалілі ўвесь будынак і забралі добрага каня. Ні ўцяць, ні ўзяць. Не было нават анучы, каб перавязаць распухшыя пасля родаў ногі.
Скончылася вайна, вярнуўся дамоў муж, а дома – няма. Трэба было будавацца, але як, за што? Не згарэў толькі (паспелі ўкінуць у калодзеж) скрутак палатна. Выменялі яго на праўтара пуда ячменю. Прадалі яшчэ жалезнае пута (не было каго ім спутваць). З таго ячменю і пякла праснакі, якімі карміла чалавека, што нанялі на будаўніцтва хаты. Самі перабіваліся абы-як: шчаўе, крапіва, ды яшчэ ўцалела карова, іх карміліца Кветка, на дзіва спакойная і рахманая, давала малако нават ад саломы.
Далося Адарцы ў знакі тое будаўніцтва! Лес вазілі на нягеглым коніку, якога пакінулі палякі замест прыгажуна-жарабца. Сівы дахадзяга выбіваўся з сіл, тады прыпрагаліся ў аглоблі разам з ім. Самі валілі лес, самі, выжыльваючыся, вывозілі – ставілі зруб. Тады і трэснула ў Адаркі рабрына, ад болю пацямнела ўваччу, але ўтрымала бервяно, каб не абрушылася яно ўніз, на мужа.
Так яно і ішло, гэтае жыццё. Зімы змяняліся вёснамі. Перайшлі з хутароў у вёску. Зноў абжываліся на новым месцы. Хацелася нечага пэўнага, устойлівага. У маі ўспыхвалі свечкі каштанаў, якімі была абсаджана цэлая вуліца – іх Адарка любіла больш за ўсё – атрасаў пахучыя пялёсткі пад акном бэз.
Ды нядоўга цешылася сям'я з мірнага жыцця. Зноў пачалася вайна.
Ранняй восенню 41-ага года з'явіліся акружэнцы. Галодных, абарваных, да ўсяго абыякавых салдат вяскоўцы разабралі па хатах, каб накарміць і абагрэць. З'явіўся адзін такі вясковец і ў хаце бабулі. Казаў, што родам з Украіны, радавы, але гаварыў па-руску чыста, па-вучонаму, таму вырашылі, што званне сваё сапраўднае скрывае, таму і не дапытваліся больш.
Прыгожы, вясёлы і дасціпны Васіль добра іграў на гармоніку, хадзіў на вясковыя вячоркі і паціху наладжваў сувязь з партызанамі.
Але аднойчы наляцелі фашысты і ўсіх прышлых адправілі ў лагер для ваеннапалонных. І бабуля, для якой Васіль стаў родным і блізкім, са старэйшым сынам адпраўляецца ў тое страшнае месца. У ладным пакунку – сала, яйкі, масла, а за пазухай – мікалаеўская залатоўка, якую зберагалі на чорны дзень. Так і ўдалося выручыць хлопца.
Пасля гэтага Васіль у вёсцы не затрымаўся. Разам з іншымі маладымі аднавяскоўцамі пайшоў у партызаны.
Кажуць, быў, нават, камандзірам у адным з атрадаў. Так гэта, ці не – ўжо не скажа ніхто. Даўно ўжо пайшлі з гэтага свету людзі, якія ведалі пра тыя падзеі.
Пра сваю другую маці Васіль не забываў: слаў прывітанні праз надзейных людзей, перадаваў бялізну для мыцця, калі-нікалі заходзілі і яго хлопцы. Іх бабуля называла сапраўднымі партызанамі. Яны далікатна стукалі ў акенца, далікатна размаўлялі, ніколі не грабілі. Ад кавалка сала, які яна аднойчы прынесла, адрэзалі толькі некалькі тонкіх скрылікаў, астатняе аддалі ёй. "Корми детей, хозяйка", - сказаў адзін з іх. А былі ж і іншыя, якія пад выглядам партызан займаліся сапраўдным рабаўніцтвам. З усёй моцы грукалі ў вокны, выварочвалі куфры, забіралі апошняе. Аднойчы знайшлі і забралі дзежачку ператопленага масла, якое хавалі для дзяцей. Масла з'елі, дзежачку раструшчылі ботамі.
А аднаго разу бабулю са старэйшай дачкой Надзяй паставілі да сценкі свірна і пагражалі растрэлам. Два разы вадзілі іх на той растрэл – усё дамагаліся, каб аддала касцюм сына Івана, які ў той час настаўнічаў у Пад'язаўлі. Касцюм быў новы, з купленага сукна, але ж якімі нелюдзямі трэба было быць, каб забіць чалавека з-за касцюма.
Так і засталіся шчарубіны на сценках свірна ад тых стрэлаў збоку ды паверх галавы. Праўда, больш да іх не чапляліся. Мусіць, добра "пагаварыў" з бымі бандытамі партызан Паўленка Васіль.
Дарэчы, пасля вайны, ужо дзесьці ў 70-ыя гады я па просьбе бабулі пісала ў той Днепрапятроўск, адкуль быў родам вясёлы партызан. Бабуля хацела хоць перад смерцю атрымаць ад яго вестачку. Але ці то прозвішча было несапраўдным, ці то загінуў ён дзесьці ў ваенным ліхалецці, але знайсці яго не ўдалося. Адказвалі іншыя людзі, яго аднафамільцы, таксама ўдзельнікі вайны, але ў нашых мясцінах яны, на жаль, не былі.
Меліся адправіць у Германію дачку 25-ага года нараджэння. Хавалі яе то ў сваякоў у суседняй вёсцы, то ў старым гуменцы. Застаючыся адна, Адарка падала на калені, малілася і галасіла. З дзесяцярых дзяцей гадавалася толькі чацвёра. Толькі яна ведала, чаго каштавала паставіць іх на ногі. А тут адпраўляй на чужыну яшчэ зялёнае дзеўчанё, адрывай ад сэрца родную крывінку, развітайся назаўсёды.
Але ж неяк абышлося.
Захварэла самая малодшая дачка – мая мама. Ціха згасала, лежачы на печы. Ужо не магла ні есці, ні гаварыць. Дыфтэрыт у той час палажыў многіх на вёсцы.
Родны брат бабулі, фельчар Піліп, каб раней часу не турбаваць сястру, не казаў ёй, што дзяўчына ўжо не жылец на белым свеце. Прагаварыўся неяк перад суседзямі, так і так, памрэ Адарчына Ганя. Тыя прыбеглі ноччу, перадалі жахлівую вестку. І бабуля запрагае каня, укутвае малую ў кажухі і ў мароз, у мяцеліцу, без дарогі вязе яе за блізкі свет – аж у Нясвіж!
Скуголіла завіруха, вылі ваўкі ў блізкім лесе, гублялася каляіна. Тады Адарка спыняла каня, палкай намацвала дарогу, зноў вярталася назад і ехала далей. У выстылы пакой бальніцы ўвайшла ўжо пад самую раніцу. Доктар, сівенькі стары яўрэйчык, сумна паківаў галавою, агледзеўшы хворую: "Няма дзе палажыць, паліць няма чым, – сказаў ён. – Калі не памрэ ад хваробы, то ад марозу адубее".
Але бабуля не здалася.
Зняла з сябе ўсё, што можна было, пазатыкала большыя шчыліны ў вокнах, у падлозе. Недзе знайшла палена дроў, пашчыпала яго на трэскі, прапаліла ў печцы. Каб сагрэць дачку, туліла яе да сябе, што сама заразіцца – пра гэта тады не думалася.
А назаўтра муж прывёз яшчэ і сына. Той лёг на сястрына месца, накрыўся яе коўдрай і захварэў таксама. Так і выкачалася з імі, уратавала абоіх.
Пасля вайны, калі быў арганізаваны калгас, бабуля хадзіла ў агародную брыгаду, хоць і гады к таму часу мела ўжо добрыя. Вырошчвала кабачкі, памідоры. Лепшай агародніцай была.
А калі нарадзілася я – у той самай Ганькі, бабулі было ўжо за 70, але яшчэ і жыта жала, і мяне няньчыла.
Уладарным яна была чалавекам – мая бабуля. Сама хвілінкі не згуляла і іншым не давала сядзець без работы. Раніцай ледзь свет будзіла дачку і зяця. Тыя злавалі: навошта так рана? Камандавала, калі і што рабіць, як рабіць.
Усё баялася, што і не пасеюць без яе, і не сажнуць. Ужо зусім нямоглая поўзала па градах – палола цыбулю, асыпала фасолю, падвязвала памідоры. Пасля інсульта (спаралізавала правы бок, аднялася рука) мыла посуд адной левай. Ніякія ўгаворы не дапамагалі, бабуля не разумела, як можна жыць без працы.
І зімой, і летам хадзіла ў мультанавым каптаніку, паркалёвай кофце, хустцы на левы бок. Толькі па святах хустка завязвалася так, як трэба, ды яшчэ бабулін гардэроб дапаўняўся белым фартушком з вышытымі ёй самой чырвонымі і чорнымі ружамі. Вузельчык са смяротным адзеннем сабрала толькі ў апошнія гады. Пенсіі атрымлівала па тым часе 12 рублёў, але і тыя раздавала ўнукам, якія параз'яджаліся па гарадах і толькі зрэдку наведвалі старую.
На сціплых вясковых могілках, за такой жа сціплай агароджай блакітнага колеру, два замшэлыя помнікі... Мой дзед і мая бабуля.
Звычайныя вясковыя людзі, якія шмат працавалі ў сваім жыцці, шмат пакутавалі, а цяпер вось супакоіліся і адпачываюць тут каторы дзесятак гадоў.
На прыгожым, высокім месцы знаходзяцца могілкі. Цішыня тут, чысціня. Нездарма аблюбаваў гэта месца сабепад жыллё стары крумкач. Відаць яму з вяршыні ўсе родныя палі, узгоркі. Шапочуць лісцем бярозкі, зхвініць у блакіце жаўрук... Належны парадак вакол.
Мір вам, мае дарагія людзі! Мір і спакой тваёй душы, святая пакутніца Адарка, звычайная беларуская сялянка, са звычайным, гаротным жаночым лёсам.
І колькі не пройдзе гадоў, і колькі не ўзрасце пакаленняў, памяць жыве. Бо чалавек жыве столькі, колькі пра яго памятаюць. Год нараджэння і год смерці, а паміж імі – толькі прочырк, рыска. Але ж менавіта ў ёй змяшчаюцца: любоў і надзея, радасць і хваляванне, вясна і восень, лёс аднаго чалавека і цэлага пакалення.
Я люблю свой край, бо не ўяўляю жыцця без людзей, якія жылі тут да мяне. Дзякуй, што вы былі, мае любыя, жылі, змагаліся... Памятаю і ганаруся вамі.
Следующая публикация
Комментарии 4
Нашему поколению, да и тем более молодому, наверное этого не понять, как раньше можно было так жить..... Но это наша история, и мы должны о ней знать и помнить. Помнить наших предков и каждый день благодарить Бога за то, что родились в наше время. Ценить и уважать наших родителей. Спасибо Вам большое за такую проникновенную историю.