DüNyA TüRкDen QoRxuR

Böyük Hun İmperiyası — Orta Asiyada e.ə. 234-cü ildə yaranmış bir bozqır dövlәti. Etnik tərkibi Əsas məqalə: Hunlar Hunlar hal-hazırkı Monqolustan ərazisində və Çinin şimali-qərbində həyatlarını davam etdirirdilər. İlk bilinən hökmdarları Mete şanyüdür. Çinlilər önünə keçə bilmədikləri hunların hücumlarının qarşısını almaq üçün "Böyük Çin Divarı" ( Çin Səddi)ni inşa etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu tikili, günümüzdə hələ də bir dünya möcüzəsi olaraq qəbul edilməkdədir. Minq sülaləsi dövründə də yenilənən böyük divarın bir çox qismi sağlamlığı ilə günümüzdə hələ ayaqda qalmaqdadır. Qurulması Bilinən ilk bozqır dövlətlərindən biridir. Quruluşu haqqında tutarlı məlumatlar yoxdur. Qəbilə olaraq e.ə. 220-ci ildə Tuman tərəfindən qurulduğu qəbul edilir, çünki daha öncəki qəbilə başçıları haqda məlumat yoxdur. Tumandan sonra qəbilə konfederasiyasını böyük bir imperatorluğa çevirən Mete şanyüdür. Köçəri bozqır tayfalarını toplayan Mete, İpək yoluna hakim olmaq üçün Çin ilə mübarizə aparmışdır. E.ə. 200-cü illərdə Xan sülaləsinə qalib gəlmişdi. Mete Peteng müharibəsində imperatoru pusquya saldı. 7 gün ac-susuz mühasirədə qalan imperator məcbur olub sülh bağladı. Sülhün şərtlərinə əsasən imperatorun qızı həmişə hun imperatoru ilə evlənəcəkdi. Mete xaqan bundan sonra Çini sakit buraxsa da, hun tayfa başçıları hələ də hücumlara davam edirdilər. Bundan sonra qılınca əl atmadı. Çünki, ona baş əyməyən bir xalq qalmamışdı. O, eramızdan əvvəl 174-cü ildə vəfat etdi. Onun səltənəti düz üç yüz il-daxili qırğınlar ölkəni dağıdana qədər yaşadı. Metenin, Çin'i torpaqlarına birləşdirməyib, vergi almaq sürətiylə idarəetmə səbəbi, Çin oturaq həyatı və siyasi təsirindən uzaq durma olaraq izah olunur. Metedən sonra Böyük Hun İmperatorluğunun ən geniş sərhədləri, Sarı rəng: Günümüzdə Türklərin yaşadığı yerlər Metenin ölümündən sonra bir müddət daha gücünü qoruyan dövlət, Çinli şahzadələrlə evlənmə ənənəsi ilə Çinli şahzadələrin cəsusluq fəaliyyətləri, konfederasiya içindəki tayfalar arasındakı iqtidar mübarizələri, Çinin İpək yolu üzərində getdikcə siyasi nüfuzunu artırması kimi səbəblərlə e.ə. 46-cı ildə Hunlar Şərqi və Qərbi Hunlar adı ilə iki yerə ayrıldılar. Huxanye əyanların dəstəyi ilə üsyan qaldıraraq hakimiyyətə gəlmişdi. Əvvəlki adı Tsihouşan idi. Eramızdan əvvəl 57-ci ildə Hun dövlətində 5 şanyü var idi və hamısı hökmdarlığa iddialı idi. Çuki, Hüge, Utzsi, Yuydi özünü şanyü elan etmişdi. Bu şəxslərin hamısı Mete xaqanın ayrı qadınlardan olan nəvələridi idi. Çuki əvvəlcə Hüge, Utzsi və Yuydinin müttəfiq ordularına qarşı vuruşmağa başladı və məğlub olaraq qaçdı. Yuydi isə Huxanyeyə tabe olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən general Li Linin oğlu Utszini şanyü elan etdi. Utszi öldürüldükdən sonra Huxanyenin yeni rəqibləri baş qaldırdı. Sünsün adlı hun generalı bir şahzadəni II Günçen şanyü adı ilə hökmdar elan etdi. Daha qərbdə isə Huxanyenin qardaşı Çiçi şanyü özünü hökmdar elan etdi. Çiçi və Günçen ittifaqa girərək Huxanyeni məğlub etdilər. Huxanye öz əyanları ilə qurultay çağırdı amma əyanlar onun Çin vassallığını qəbul etməsi fikrinə etiraz etdilər. Hun generallarından biri İçjiçzı isə o dövrlərin geridə qaldığını Çinin artıq güclü olduğunu dedi. Huxanye onunla razılaşdı. Huxanye Çinə yola düşdü. 147 ildən sonra ilk dəfə idi ki, Çin imperatoru və şanyü görüşürdü. İmperator ona ordu və ərzaq verərək ölkəsinə göndərdi. Çiçi şanyü bu arada öz dövlətini qurmağa hazırlaşırdı. Talas döyüşündə Çin ordusu Çiçini məğlub edərək başını kəsdi və üsyan yatırıldı. Qərbi Hunlar, Çiçi idarəsi altında Talas'ın qərbinə hakim oldular. Ağhunların və Avropa Hunlarının qurulmasında əsas rol oynadılar. Qərb Hunluları'nın başında olan Çiçi'nin Çin'ə qarşı verdiyi mücadilədə qısa bir müddət sonra uğursuz olduğu görsənir. Bəlkə də ona görə ki, Çiçi, Çin ilə mücadilədə qədim bozqır müharibə taktikalarını bir kənara qoyaraq bir şəhər qurub oranı qala halına gətirərək müdafiə taktikasına üstünlük vermişdir. Bu onun özünün birinci xətasıdır. Məğlubiyyətində təsirli olan digər xəta isə əmri altında olan əsgərlərə çox sərt davranmasıdır. Şərqi Hunlar Huxanye idarəçiliyində Talas'ın şərqində eramızın 48-ci ilinədək hökm sürdülər. Hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində, eramızın 48-ci ildə Cənub və Şimal Hunları olmaqla ikiyə ayrıldı. Şimal hunları Panu idarəçiliyində Monqol və Sibir düzənlikləri çevrəsində 156-ci ilədək davam etdi. Cənub hunları II Huxanye idarəçiliyində Uyğur hövzəsində və Çinə yaxın bölgələrdə 216-cı ilə qədər davam etdi. Şərqi Hunların şimal və cənub olaraq ikiyə ayrılmasının səbəbi; II Huxanyenin Panudan müstəqil olmaq istədiyidir. [1] Cənub hunlarının ən son hökmdarı Huçuquan olmuşdur. Başçıları Qəbilə başçıları Tuman - Eradan əvvəl 220—209 Şanyülər Şanyü adı Şəx si adı illər Tuman — Eradan əvvəl 220— 209 Mete xaqan — Eradan əvvəl 209— 174 Laoşan Titz u Eradan əvvəl 174— 161 Günçen — Eradan əvvəl 161— 126 İçiz — Eradan əvvəl 126— 114 Uvey — Eradan əvvəl 114— 105 Uşilu — Eradan əvvəl 105— 102 Suylihu — Eradan əvvəl 102— 101 Çudihu — Eradan əvvəl 101— 96 Huluqu — Eradan əvvəl 96 —85 Huyandi — Eradan əvvəl 85 —68 Sülü Çiançü — Eradan əvvəl 68-60 Tutsitan — Eradan əvvəl 60-58 Huxanye — Eradan əvvəl 58 —31 Fuculi — Eradan əvvəl 31 —20 Souse — Eradan əvvəl 20 —12 Çüyya — Eradan əvvəl 12 —8 Uçjulyu — E.ə 8— 13 Syan — 13-18 Yü — 18-46 Udaydihu — 46 Panu — 46-52 II Huxanye — 48-55 Mo — 55-56 Xan — 56-59 Di — 59-63 Su — 63 Çjan — 63-85 Süan — 85-88 Tuntuhe — 88-93 Anqo — 93-94 Tunduşi — 94-98 Tan — 98-124 Ba — 124- 128 Süli — 128- 142 Duluçu — 143- 147 Çüçür — 147- 172 Tutejoşiçjuçz yu — 172- 178 Xuç jen — 178 - 179 Çyançü (Qiyan sülaləsi) — 179- 188 Yufuluo (Qiyan sülaləsi) — 188- 195 Huçuquan (Qiyan sülaləsi və Luanti sülaləsi) — 195- 215 Dövlət idarəçiliyi Hun dövləti başında olan şəxs "Tanhu" ya da "Şanyü" olaraq çağırılırdı. Tanhu sözü bir ünvan olaraq "sonsuz genişlik" anlamına gəlməkdədir. Hökmdarlıqda müqəddəslik anlayışı vardı. Hökmdarlığın tanrıdan keçdiyi görüşü vardı. Ölkə, dini adət hökmlərinə görə idarə olunurdu. Şanyünun vəzifəsi, ölkədə dirliyi sağlamaq, ədaləti gerçəkləştirmək, orduya rəhbərlik etmək, məclisi idarə etmək olaraq sıralana bilər. Vəliəhdlik sistemi ailə böyüklüyünə görə idi. Əgər şanyü öldükdə oğlu yetkin deyilsə taxta şanyünün qardaşı keçirdi. Bu qayda Huxanye dövründə dəyişdi. Şanyüdən sonra Sağ və Sol Müdrik şahzadələr gəlirdi. Sol Müdrik şahzadə əsasən bir sonrakı şanyü olurdu. [2] Sonrakı pillədə Sağ və Sol Qulilər, Sağ və Sol Dunqular, Sağ və Sol Kutular gəlirdi. İmperiyanın qurulduğu ilk illərdə Şanyü Şansinin şimalında otururdu. Sol Müdrik şahzadə Pekinin şimalını, Sağ Müdrik şahzadə isə Şərqi Türküstana qədər olan ərazini idarə edirdi. Zəifləyəndən sonra isə şanyü Orxon çayı sahilində, Sol Müdrik şahzadə Kerulen sahilində, Sağ Müdrik şahzadə isə Uliastay şəhərində yaşayırdı. Ordu Hun ordusu ödənişli deyildi. Hun ordusunda qadın-kişi əsgər sayılır, hər an savaşa hazır gözlənilirdi (ordu-millət anlayışı). Hun ordusunun təməli atlı əsgərlərə dayanırdı. Ordu tümen sisteminə görə təşkilatlanmışdır (10.000 nəfər). İstifadə olunan silahlar: ox və yay idi. Yaxın döyüşdə qılınc, qarğı işlənirdi. Müharibə strategiyası; kəşfiyyat ve yıpratma savaşları olarak iki yerə ayrılırdı. Saxta geri çəkilmə və duran taktiki gedişləri istifadə etdiyi Çin mənbələrindən öyrənilməkdədir. Hunların mənşəyi Dilçilikdə ən böyük problemlərdən biri də hunların mənşəyi və dili olmuşdur. 200 ildən bəri davam edən bu mübahisələrdə E.H. Parker, Jan Pyer Abel-Remusat, Julius Klaprot, Kurakiçi Şiratori, Qustav Ramstedt, Annaamriya von Qabeyn və Omelyan Pritsak kimi alimlər Hunların Türklərin kökü olduğunu demişdilər. Avropa hunları ilə əlaqə Avropa hunları adlarının bənzərliyi, arxeolojik qazıntılarda çıxan sübutlar etibarilə Hunların davamçıları sayılırlar (匈 - Honq). Bu fikri ilk dəfə Fransız tarixçi de Guignes dilə gətirmişdir. İranlılarla əlaqə Əsas məqalə: İran dil qrupu Harold Bailey 1985-ci ildə, Yanoş Harmatta isə 1999-cu ildə Hunların İran dillərindən birini danışdığını irəli sürmüşdü. Yeniseylilərlə əlaqə Əsas məqalə: Yenisey dilləri Layoş Liqeti 1900-cü illərdə hunların Yenisey dillərində danışdığını irəli sürdü. 1960-cı illərdə Edvin Pulleyblank,2000-ci ildə isə Aleksandr Vrozin bu fikri dilə gətirdi. Monqollarla əlaqə Paul Pelliot və Biambin Rinçen Hunların tamamilə monqollardan ibarət olduğunu irəli sürmüşdü. [3] Hun monqol dilində "şəxs" mənasına gəlir. 2011-ci ildə isə Monqolustan Böyük Hun İmperiyasının qurulmasının 2220-ci ildönümünü qeyd etmişdi. Qarışıq mənşə Bir çox alim Hunların tək bir millət olmadığını, təkcə türklərin babalarından ibarət olmadığını düşünürlər. [4] Yazı sistemi Yinşan və Helanşanda eramızdan əvvəl 9000-ci illərdən qalma qaya yazıları, petroqliflər və rəsmlər qalmışdır. Kurqanlarda tapılan arxeoloji qazıntılara görə hunlar Orxon yazısına yaxın bir yazı sistemi istifadə edirdi.

DüNyA TüRкDen QoRxuR

Böyük Hun İmperiyası — Orta Asiyada e.

Нет комментариев

DüNyA TüRкDen QoRxuR