O.A.Trifonovning maqolasini o'qib, sizlar bilan shu mavzuda fikr yuritishni istadim. Undagi fikrlar hamda mavzu borasidagi o'z mulohazalarimni bildirishni xohladim. Maqolada darsda orqada qoladigan, o'zlashtirishi past, yozuvlari beo'xshov bolakay haqida so'z yuritilgan. Uning misolida ana shunday bolalarga, ularni qanday to'g'ri tarbiyalash masalasiga urg'u berilgan. O'zlashtirishi qoniqarsiz bolalar nosog' degani emas albatta, ularni to'g'ri yo'lda tarbiya qilish, savodli qilib katta qilishda ota-onadan sabr-qanoat, ustoz va murabbiylardan katta mahoratni talab etadi.

    Barcha bolalar darslarni birdek o'zlashtirmaydi, biri tez, ustozi aytgan zahoti yodda saqlab uqib oladi, boshqasi esa o'qituvchisi hozirgina aytgan bo'lsa ham, tez unutib qo'yadi, sekin yoki chalkash yozadi, bunday qilmaslikka harakat qilsa ham, vazifalarni yaxshiroq bajarish qo'lidan kelmaydi. Ko'p hollarda kattalar bunday bolakaylarni tushunmay urishadilar. Bunday qilish esa zinhor mumkin emas. Dakki eyavergan bolalarning savodi yuqoriga emas, pastga qarab tushib boradi. O'zlashtira olmagan mavzusi keyingi mavzuni tushunmasligiga olib keladi, natijada fan o'zlashtirilmaydi. Bola darslarni nima sababdan yaxshi o'zlashtirmayapti? Nega bunday holat yuzaga keldi? degan savollar tug'ilishi mumkin. Savolga javob berish uchun ozgina ortga qaytsak, asosan bunday bolalar erta bolaligida nutqi sekin rivojlangan bo'lishi mumkin. Yoki bo'lmasa, ota-ona farzandi bilan ayni nutq shakllanayotgan davrda kam suhbatlashgan, so'zlashgan bo'lsa ham nutq ravonligiga, so'zlarning aniq talaffuziga kam e'tibor bergan bo'lishi mumkin. Bu fikrim bilan aynan shunday bo'lgani uchun oqibati shunday demoqchi emasman. Bolaning nutqida kamchilik sezayotgan bo'lsangiz, albatta, birinchi navbatda mutaxassisga murojaat eting. Balki, oddiygina muolaja, ozginagina turtkiga sizning harakatingiz va vaqtingizni qo'shsak, kelajakda bo'lishi mumkin bo'lgan noxush holatni oldini olgan bo'larsiz.

- 1-bet -

    O'zlashtirishi sust bolalar tengqurlari orasida shoshib, ularga etib olaman degan o'yda ko'p xatolarga yo'l qo'yadi. Misol sifatida agar shunday bolani tinch-osuda muhitga olib o'tib, berilgan vazifalarni bola shoshmasdan, hotirjam bajarish imkoniga ega bo'lsa, shubhasiz, berilgan topshiriqlar yaxshi yoki a'lo darajada bajariladi. Kichkinagina maslahat: bolangiz o'zlashtirishda orqada qolayotgan bo'lsa, dars tayyorlashda aytganingizdek qila olmayotganini ko'rsangiz, uni koyimang, hadeb: "Mana buni qil!", "Mana buni takrorla, buni yodla!"- deyavermang. U bunday dakkilardan siz kutgan natijaga erishmaydi, aksincha xatolari ko'payadi, tez toliqadi. Bunday holatda boshqa yo'ldan borish tavsiya etiladi. Hozirgi paytda bolalar uchun xilma xil, miya faoliyatini rivojlantiradigan turli o'yinchoqlar mavjud. Ana shunday o'yinchoqlar orasidan bolangizga boshqotirma turidagi, qisman o'ylantiradigan, fikr jamlaydigan o'yinchoqlarni tanlang. Misol uchun mozaika ko'rinishidagi yoki bo'lmasa o'sha oddiy plastilin, uni ko'pgina bolalar yaxshi ko'rishadi, undan turli buyumlar yoki hayvonlarni yasashni taklif eting. Mutaxassisning fikri: Qo'l mehnati, uning harakati tufayli miya markaziga etib boradigan impul'slar sababli nutq yaxshilanadi va rivojlanadi. Xulosa: bolani tinch bir narsani o'ynayotganini, o'yinchoq yoki boshqotirma ustida butun vujudi bilan bandligini ko'rib qolsangiz, unga tegmang, uni o'zini o'ziga havola eting. Miya shakllanayotgan daqiqalarda halaqit bermang.

    Ba'zi bolalar tez-tez turli kasalliklarga chalinganligi sababli darslarda tez charchab qolishadi, bunday bolalarni e'tibordan chetda qoldirmasdan, vrach nazoratidan o'tkazishni tavsiya etamiz. Barcha bolalar uchun toza havo, tabiat qo'yni foydalidir. Shu bilan bir qatorda, bola to'yib uxlashi, uydagi muhit tinch va hotirjam bo'lishi, vaqtida hamda foydali oziq-ovqatlarni tanovul qilishi zarur. Avvalo bolangizni kuzating, o'z vaqtida ovqatlanayotganligiga e'tibor bering. Ko'chada sotiladigan pista, sun'iy buyoqlarga ega turli ichimliklarni emas, sutli mahsulotlarni, uning asosida tayyorlangan turli bo'tqalarni iste'mol qilsin. Bitta shokolad o'rniga olma yoki bola yoqtirgan mevalardan birini olib berishga, oqsil, uglevodlarga boy ovqatlar tayyorlab berishga harakat qiling.

- 2-bet -

    Shu mavzudagi yana bir fikr: har bir bola o'z fe'l-atvoriga ega. Ba'zi bolalar yomon ishlarni ham qiladilar. Ana shunday bolalarni "Sen yomonsan, sen unday, sen bunday", - deb urishish yaxshi oqibatga olib kelmaydi. Faqat yomon taraflardan iborat inson va ayniqsa bola bo'lishi mumkin emas. Bu zumrashalarning ham o'z kichik dunyosi mavjud bo'lib, unda yaxshi niyatlar va fazilatlar bor. U dadasiga qarashadi, yer chopishni yaxshi ko'radi, rasm chizishni yoqtiradi, kichkintoylarni o'ynatadi, ana ko'rdingizmi... Bolangizda ana shunday bir yaxshi fazilatni topingki, uning ko'ngli tog'dek ko'tarilsin, uning shu xislatini rag'batlantiring. Bola xush kayfiyatda bo'lsa, darslarni yaxshi o'zlashtiradi, o'tilgan mavzularni unutmaydi, berilgan vazifa va topshiriqlarni qunt va uquv bilan bajaradi. Shundagina bolajon etuk, aqlli, hayoti davomida oldiga qo'ygan maqsadlariga erishib yashaydi.

- 3-bet -

    О.А.Трифоновнинг мақоласини ўқиб, сизлар билан шу мавзуда фикр юритишни истадим. Ундаги фикрлар ҳамда мавзу борасидаги ўз мулоҳазаларимни билдиришни хоҳладим. Мақолада дарсда орқада қоладиган, ўзлаштириши паст, ёзувлари беўхшов болакай ҳақида сўз юритилган. Унинг мисолида ана шундай болаларга, уларни қандай тўғри тарбиялаш масаласига урғу берилган. Ўзлаштириши қониқарсиз болалар носоғ дегани эмас албатта, уларни тўғри йўлда тарбия қилиш, саводли қилиб катта қилишда ота-онадан сабр-қаноат, устоз ва мураббийлардан катта маҳоратни талаб этади.

    Барча болалар дарсларни бирдек ўзлаштирмайди, бири тез, устози айтган заҳоти ёдда сақлаб уқиб олади, бошқаси эса ўқитувчиси ҳозиргина айтган бўлса ҳам, тез унутиб қўяди, секин ёки чалкаш ёзади, бундай қилмасликка ҳаракат қилса ҳам, вазифаларни яхшироқ бажариш қўлидан келмайди. Кўп ҳолларда катталар бундай болакайларни тушунмай уришадилар. Бундай қилиш эса зинҳор мумкин эмас. Дакки еяверган болаларнинг саводи юқорига эмас, пастга қараб тушиб боради. Ўзлаштира олмаган мавзуси кейинги мавзуни тушунмаслигига олиб келади, натижада фан ўзлаштирилмайди. Бола дарсларни нима сабабдан яхши ўзлаштирмаяпти? Нега бундай ҳолат юзага келди? деган саволлар туғилиши мумкин. Саволга жавоб бериш учун озгина ортга қайтсак, асосан бундай болалар эрта болалигида нутқи секин ривожланган бўлиши мумкин. Ёки бўлмаса, ота-она фарзанди билан айни нутқ шаклланаётган даврда кам суҳбатлашган, сўзлашган бўлса ҳам нутқ равонлигига, сўзларнинг аниқ талаффузига кам эътибор берган бўлиши мумкин. Бу фикрим билан айнан шундай бўлгани учун оқибати шундай демоқчи эмасман. Боланинг нутқида камчилик сезаётган бўлсангиз, албатта, биринчи навбатда мутахассисга мурожаат этинг. Балки, оддийгина муолажа, озгинагина турткига сизнинг ҳаракатингиз ва вақтингизни қўшсак, келажакда бўлиши мумкин бўлган нохуш ҳолатни олдини олган бўларсиз.

- 4-бет -

    Ўзлаштириши суст болалар тенгқурлари орасида шошиб, уларга етиб оламан деган ўйда кўп хатоларга йўл қўяди. Мисол сифатида агар шундай болани тинч-осуда муҳитга олиб ўтиб, берилган вазифаларни бола шошмасдан, хотиржам бажариш имконига эга бўлса, шубҳасиз, берилган топшириқлар яхши ёки аъло даражада бажарилади. Кичкинагина маслаҳат: болангиз ўзлаштиришда орқада қолаётган бўлса, дарс тайёрлашда айтганингиздек қила олмаётганини кўрсангиз, уни койиманг, ҳадеб: "Мана буни қил!", "Мана буни такрорла, буни ёдла!"- деяверманг. У бундай даккилардан сиз кутган натижага эришмайди, аксинча хатолари кўпаяди, тез толиқади. Бундай ҳолатда бошқа йўлдан бориш тавсия этилади. Ҳозирги пайтда болалар учун хилма хил, мия фаолиятини ривожлантирадиган турли ўйинчоқлар мавжуд. Ана шундай ўйинчоқлар орасидан болангизга бошқотирма туридаги, қисман ўйлантирадиган, фикр жамлайдиган ўйинчоқларни танланг. Мисол учун мозаика кўринишидаги ёки бўлмаса ўша оддий пластилин, уни кўпгина болалар яхши кўришади, ундан турли буюмлар ёки ҳайвонларни ясашни таклиф этинг. Мутахассиснинг фикри: Қўл меҳнати, унинг ҳаракати туфайли мия марказига етиб борадиган импульслар сабабли нутқ яхшиланади ва ривожланади. Хулоса: болани тинч бир нарсани ўйнаётганини, ўйинчоқ ёки бошқотирма устида бутун вужуди билан бандлигини кўриб қолсангиз, унга тегманг, уни ўзини ўзига ҳавола этинг. Мия шаклланаётган дақиқаларда ҳалақит берманг.

    Баъзи болалар тез-тез турли касалликларга чалинганлиги сабабли дарсларда тез чарчаб қолишади, бундай болаларни эътибордан четда қолдирмасдан, врач назоратидан ўтказишни тавсия этамиз. Барча болалар учун тоза ҳаво, табиат қўйни фойдалидир. Шу билан бир қаторда, бола тўйиб ухлаши, уйдаги муҳит тинч ва хотиржам бўлиши, вақтида ҳамда фойдали озиқ-овқатларни тановул қилиши зарур. Аввало болангизни кузатинг, ўз вақтида овқатланаётганлигига эътибор беринг. Кўчада сотиладиган писта, сунъий буёқларга эга турли ичимликларни эмас, сутли маҳсулотларни, унинг асосида тайёрланган турли бўтқаларни истеъмол қилсин. Битта шоколад ўрнига банан ёки бола ёқтирган мевалардан бирини олиб беришга, оқсил, углеводларга бой овқатлар тайёрлаб беришга ҳаракат қилинг.

- 5-бет -